سوآپ نفت به زبان ساده در حقیقت نوعی قرارداد نفتی است که بر اساس آن دولت یا تجار بخش خصوصی، نفت را در یک مرز کشور از همسایگان دریافت می‌کنند و در مرز دیگر به افراد مورد نظر آنان تحویل می‌دهند. در دهه 1990 وپس از فروپاشی شوروی سابق و استقلال یافتن کشورهای آسیای مرکزی، مبادله نفت با ایران اهمیت پیداکرد. این کشورها برای توسعه اقتصادی خود، به صادرات نفت خود نیاز مبرم داشتند. در صورتی که امکانات آنان جهت رساندن نفت خود به دست مصرف‌کنندگان در اروپا، آسیا وامریکا بسیارمحدود بود. بدین جهت در سال 1375 قراردادی بین ایران وقزاقستان به امضاء رسید که براساس آن روزانه 40هزار بشکه نفت خام سبک از قزاقستان تحویل پالایشگاه تبریز وتهران می‌شدودر عوض به همین مقدارنفت خام سبک ایران در خلیج‌فارس جهت شرکای تجاری قزاقستان تحویل آنان می‌شد. شرایط سوآپ به ایران اجازه می‌دهد تا جهت دریافت نفت در شمال و صدور همان مقدار نفت در جنوب کارمزد و اجرت دریافت کند.
صرفه‌های سوآپ برای ایران
نکته‌یی که در مورد سوآپ نفت در کشور ما حایز اهمیت است اینکه نفت دریافتی در راستای عملیات سوآپ در مرزهای شمالی کشور در مناطق نزدیک مرز مصرف می‌شود و به عوض آن از تولیدات کشور خودمان در مرزهای جنوبی تحویل مشتریان می‌گردد، یعنی به جای آنکه نفت از مناطق نفت خیز جنوب به مناطق شمالی، آنهم با صرف هزینه‌های گزاف (ازجمله هزینه ایجاد خطوط لوله انتقال نفت در مسیر بسیار طولانی حدود1800کیلومتر از جنوب تا شمال و مصرف هزینه‌های دیگر از قبیل هزینه نصب ایستگاه‌های پمپاژ به جهت سربالایی بودن این مسیر تا شمال) منتقل شود، همان نفت خریداری شده در شمال به مصارف داخل می‌رسد. با وجود این نوع سودرسانی اقتصادی که سوآپ نفتی برای کشور ما با خود به همراه دارد، می‌تواند باعث ایجاد اشتغال داخلی، تشویق سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی به سرمایه‌گذاری در زمینه تجهیزات و تاسیسات زیربنایی برای ترانزیت سوخت، گسترش روابط اقتصادی، و همچنین کاهش نفوذ و اثرگذاری شرکت‌های امریکایی و اروپایی در گلوگاه ورود انرژی به شمال کشور و مسیرخزر (دریای مازندران) - خلیج‌فارس با حضورجدی شرکت‌های ایرانی در منطقه مزبور و تجارت سوآپ شود. دلایل زیادی برای رغبت کشورهای
حوزه دریای مازندران به سوآپ نفت وجود دارد که از آن جمله می‌توان به این دو مورد اشاره کرد. نخست جایگاه ویژه ژئوپولیتیکی ایران در میان کشورهای منطقه است که باعث شده این کشور بتواند غیر از تولیدات خود، تولیدات دیگر کشورهای همسایه را نیز صادر کند. دلیل دوم نیز پرهزینه‌تر بودن صادرات با هواپیما و ترانزیت از طریق راه‌های زیرزمینی به سبب عدم دسترسی آنان به آب‌راه‌های آزاد بین‌المللی است. به این ترتیب مسیر انتقال نفت از ایران در حوزه دریای مازندران به لحاظ داشتن مرز دریایی با دریای عمان و خلیج‌فارس این امر را مقرون به صرفه می‌کند.
عواقب سنگین لغو یک‌طرفه سوآپ
بندر نکا موسوم به «پایانه نفتی شمال» اصلی‌ترین بندر ترانزیتی ایران (به صورت سوآپ) محسوب می‌شود. این پایانه دربیست کیلومتری شمال شهر نکا و نزدیکی نیروگاه برق نکا در زمینی به مساحت تقریبی 62هکتار و درکنار دریای مازندران قرار گرفته است. از سال 1389 تاکنون اجرای عملیات سوآپ نفت در مرز آبی شمالی کشورکه مرکز ثقل آن پایانه نفتی شمال (بندرنکا) است متوقف مانده است. این قرارداد سوآپ نفت به صورت یک طرفه توسط دولت قبل و در زمان وزارت مسعود میرکاظمی لغو شد که هزینه‌ها و عواقب حقوقی سنگینی را برای ایران به دنبال داشت. چندی پیش محمود آستانه عضو هیات‌مدیره شرکت نیکو در این باره به ایسنا گفت: «با کارهای حقوقی انجام شده موفق شدیم شکایت 97 میلیون دلاری شرکت کاسپین از ایران را به تنها 5. 5 میلیون دلار کاهش دهیم.»
پیش از این سید پیروز موسوی مدیرعامل شرکت پایانه‌های نفتی در گفت‌وگو با «تعادل»خبر داده بود: «با روی کار آمدن دولت جدید تعاملات مناسبی بین وزارت خارجه و وزارت نفت برای دیپلماسی فعال صورت گرفت. در زمینه احیای سوآپ نیز سفرها و بازدیدهای بسیار خوبی انجام شد.» وی با اشاره به خبرهای خوبی که از سفرهای زنگنه و ماجدی معاون سابق امور بین‌الملل وزارت نفت شنیده شده، گفته بود: «آنطور که آقای ماجدی گفته‌اند صحبت‌ها در زمینه احیای سوآپ سازنده بوده است. ما در مدتی نیز که سوآپ نداشتیم به تعمیرات اساسی پرداختیم و اکنون در خارک و نکا آمادگی کامل را داریم که با شروع دوباره سوآپ با چابکی وارد کار شویم.»
روز جمعه توقف سوآپ ایران پنج ساله شد. این در حالی است که به دلیل افت شدید قیمت نفت، هزینه سوآپ از خطوط لوله رقیب همچون BTC، CPC و روسیه به‌شدت غیر اقتصادی شده و نفت ارزان به فرصت طلایی احیای سوآپ تبدیل شده است. به گزارش مهر، عملیات سوآپ نفت خام ایران برای پنجمین سال متوالی متوقف مانده است و با وجود ایجاد زیرساخت‌هایی برای سوآپ روزانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت اما این تجارت استراتژیک نفتی کماکان در نقطه صفر قرار دارد. با این وجود آمارهای منتشر شده توسط شرکت ملی نفت ایران نشان می‌دهد ایران در طول ۱۳ سال انجام سوآپ نفت کشورهای حاشیه دریای خزر بیش از ۲۵۴ میلیون بشکه نفت از مسیر ایران، طلای سیاه سوآپ شد که حدود ۸۸۰ میلیون دلار درآمد ارزی برای کشور به همراه داشته است. همزمان با متوقف ماندن تجارت سوآپ نفت ایران از سال 1389 تاکنون، مذاکرات متعددی با شرکت‌های بزرگ بین‌المللی سواپ‌کننده نفت خام در منطقه دریای خزر انجام گرفته است و حتی وزارت نفت از چانه‌زنی برای از سرگیری این تجارت سودآور و استراتژیک نفتی با کشورهای ترکمنستان و قزاقستان خبر داده است. بیژن زنگنه وزیر نفت اخیرا با اشاره به صدور دستوراتی برای از سرگیری سوآپ
نفت، تاکید کرده بود: «تمامی شرکت‌های سوآپ‌کننده نفت می‌توانند بر اساس شرایط جدید اقدام به سوآپ نفت از مسیر ایران بکنند.» در همین حال محمود آستانه عضو هیات‌مدیره شرکت نیکو نیز با اشاره به انجام مذاکرات با ۴ تا ۵ شرکت بین‌المللی برای از سرگیری سوآپ نفت، گفته بود: «بر این اساس مذاکرات اولیه با ویتول سوییس انجام گرفته و این شرکت هم برای از سرگیری سوآپ نفت اعلام آمادگی کرده است.» مشاور وزیر نفت با اعلام اینکه شرکت‌های خارجی و بخش خصوصی برای از سرگیری سوآپ نفت به دنبال تضمین‌هایی از شرکت نفت هستند که این عملیات را به یکباره قطع نکنند، تصریح کرده بود: «بسته به نوع و مدت زمان امضای قرارداد بسته‌های جدید تشویقی نفتی ایران نصیب شرکت‌های خارجی و بخش خصوصی داخلی خواهد شد.»
ابراز علاقه سرمایه‌گذاران به سوآپ
اکنون استاندار مازندران از علاقه‌مندی بخش خصوصی داخلی و تقاضای متعدد همسایگان شمالی کشور به انجام سوآپ نفت خام در شرایط کنونی بازار جهانی خبر داد. به گزارش تسنیم، ربیع فلاح جلودار گفت: بسیاری از شرکت‌های فعال داخلی و همچنین شرکت‌های معتبر کشورهای همسایه شمالی بطور متعدد، درخواست و تقاضای خود را نسبت به فعال‌سازی عملیات سوآپ نفت خام از طریق پایانه نفتی شمال ابراز کرده‌اند. بر همین اساس مدیرعامل شرکت پایانه‌های نفتی ایران نیز اظهار کرد: شرکت پایانه‌های نفتی ایران هم‌اکنون ظرفیت سوآپ روزانه 150 هزار بشکه نفت کشورهای آسیای میانه را دارد که با توجه به برنامه‌ریزی‌های انجام شده اجرای پروژه حوضچه فراگیر شمال برای کسب جایگاه نخست سوآپ در منطقه، در حال اجراست. سید پیروز موسوی افزود: از اهداف کوتاه‌مدت این طرح می‌توان به افزایش میزان سوآپ نفت خام و تامین نیازمندی‌های پشتیبانی ناوگان حفاری در دریای خزر و انتقال ظرفیت دریافت نفت خام شرکت پایانه‌های نفتی ایران از 150 هزار بشکه در روز به 500 هزار بشکه در روز اشاره کرد اما هدف بلندمدت مربوط به اجرایی شدن این طرح، افزایش میزان سوآپ و انتقال نفت خام تولیدی تا دو میلیون و 500 هزار بشکه در روز (سوآپ و تولید احتمالی داخلی) و انتقال ظرفیت دریافت نفت خام از حوضچه موجود به حوضچه فراگیر و ایجاد سازه‌های لازم برای سوآپ 500 هزار بشکه در روز در نظر گرفته شده است. وی با اشاره به اینکه با روی کارآمدن دولت یازدهم تعاملات مناسبی بین وزارت خارجه و وزارت نفت برای دیپلماسی فعال صورت گرفته است گفت: برای احیای دوباره عملیات سوآپ در منطقه و بررسی شرایط نیز نشست‌های کارشناسی متعدد و بازدیدهای منطقه‌یی خوبی صورت گرفته که به نظر می‌رسد شرایط به سمت هموار شدن این مساله است. موسوی گفت: وقفه ایجاد شده در سوآپ، فرصتی را برای شرکت پایانه‌های نفتی ایران برای انجام عملیات تعمیرات اساسی فراهم کرد تا بتواند در صورت احیای سوآپ با آمادگی و توان بیشتری وارد عمل شود.
