ماجرای خودکشی دستیاران پزشکی یا رزیدنت‌ها که در سال‌های اخیر بیشتر از همیشه رسانه‌ای شده، نشان از وضعیت هشداری دارد که اگر سریع‌تر به آن رسیدگی نشود، هر از گاهی شاهد سوت ممتد و ایستادن زندگی یکی از این افراد هستیم که خودشان برای زندگی بخشیدن به بیماران در حال آموزش هستند. به هر حال بخش عمده و مهمی از فشار کاری در بیمارستان‌های آموزشی درمانی بر دوش دستیاران پزشکی و رزیدنت‌ها قرار دارد. هرچند پژوهش‌ها می‌گویند که مسوولیت ارايه خدمات درمانی در بیمارستان‌های آموزشی و درمانی نباید به این شکل بر دوش دستیاران باشد و بهتر است که ساعت کاری این افراد کاهش پیدا کند، اما در عمل چنین اتفاقی در کشور ما رخ نمی‌دهد و فشار سال بالایی‌ها و اساتید روز به روز بیشتر می‌شود. سوءاستفاده برخی استادان از دانشجویان علوم پزشکی در ابعاد بسیاری وجود دارد که در نهایت داد بسیاری از دانشجویان را در می‌آورد و فشارهای زیادی به آنها وارد می‌کند. همین بهره‌کشی که منجر به فشار روانی به دانشجویان می‌شود، به‌طور زنجیروار به دانشجویان بعدی منتقل می‌شود و این سیستم سبب می‌شود، هر از گاه می‌شنویم که یکی از دانشجویان پزشکی یا علوم پزشکی از این شرایط به تنگ آمده است. موضوعی مثل بهره‌کشی استادان از دانشجویان برای نوشتن مقاله و درج اسم استاد در مقاله و رزومه‌سازی، از جمله مسائلی است که در آموزش پزشکی مشاهده می‌شود و دانشجویان نیز چاره‌ای جز این ندارند که به خواست استاد گردن گذاشته و حتی هزینه‌های گزافی برای نوشتن مقاله یا چاپ آن در مجله‌های خارجی بپردازند. ازسوی دیگر در برخی دانشگاه‌های علوم پزشکی، فشار اساتید و گروه‌های آموزشی برای ارايه مقاله و افزودن نام اساتید و چاپ در مجله‌های بین المللی، منجر به ایجاد فشار روانی و تحمیل هزینه‌های گزاف به دانشجویان علوم پزشکی شده، اما تاکنون در نظام آموزش پزشکی به این جزییات توجه دقیقی نشده و ماجرا زیر پوست دانشگاه‌های علوم پزشکی به شکل خزنده‌ای در حال بیشتر شدن است.
فشار کاری در کنار حق‌الزحمه ناچیز
پزشکان جوانی که در حال گذراندن دوره دستیاری برای اخذ مدرک تخصص هستند و بار اصلی اورژانس‌ها در بیمارستان‌های آموزشی درمانی را به دوش می‌کشند. دوران رزیدنتی که در رشته‌های مختلف بین ۴ تا ۵ سال طول می‌کشد، با مشکلات فراوانی همراه است. مشکلاتی که می‌توان آنها را از نظر روانی تا مالی دسته بندی کرد. وقتی وارد بیمارستان‌های آموزشی درمانی یا دولتی می‌شویم، حضور پررنگ رزیدنت‌ها را حس می‌کنیم و این اولین بار سنگینی است که بر شانه‌های رزیدنت‌ها گذاشته می‌شود. حسین کرمانپور «مدیر اورژانس بیمارستان سینا» در این رابطه به پژوهشگر ایرنا گفت: تمام بار بیمارستان‌های آموزشی درمانی بر شانه‌های رزیدنت‌ها گذاشته می‌شود و می‌توان گفت که وظیفه آنها بسیار سنگین است. مشکل دوم، دستمزد است. زیرا دستمزدی که به رزیدنت‌ها داده می‌شود، هیچ تناسبی با وضعیت اقتصادی ندارد. به‌طور مثال، حقوق دستیار پزشکی در ماه بین ۶ تا ۷ میلیون تومان است. حالا فرض کنید این مبلغ در شهرهای بزرگی مثل تهران، چه مشکلی از فرد حل می‌کند و حتی هزینه رفت و آمد و تاکسی اینترنتی هم نمی‌شود. وی ادامه می‌دهد: مشکل دیگر رزیدنت‌ها این است که وقتی به زندگی افرادی که فارغ‌التحصیل شده‌اند و حالا مشغول طبابت هستند، نگاه می‌کنند، می‌بینند که حتی بعد از فارغ التحصیلی هم شاید نتوانند زندگی آبرومندانه‌ای با توجه به رشته تحصیلی خود فراهم کنند. زیرا بسیاری از افراد بعد از فارغ التحصیلی هم مشکلات فراوان اقتصادی دارند. این فرد به خودش می‌گوید که زمان زیادی برای درس خواندن و کار در بیمارستان گذاشته، اما اکنون نمی‌تواند یک خانه یا اتومبیل بخرد و تورم به شکلی افزایش پیدا می‌کند که مجبور به اتخاذ شغل دوم مثل ساخت و ساز و غیره می‌شود. کرمانپور می‌گوید: هرچند این موارد دلیلی برای خودکشی نیستند، اما حالا فرض کنید یکی از همین افراد مشکلات دیگری نیز در زندگی شخصی خود داشته باشد و همه مشکلات دوران رزیدنتی و حتی پس از آن را هم باید تحمل کند. موضوع دیگری که به آن باید توجه کرد، امید به آینده و اشتیاق برای پایان دوران تخصص است. رزیدنت‌ها در شرایطی که با دشواری‌های ذکر شده دست و پنجه نرم می‌کنند، دچار فقدان امید به آینده شده و حتی اگر به مهاجرت فکر نکنند، آینده روشنی برای خود با توجه به زحماتی که کشیده‌اند، ندارند.
روند شیوع خودکشی در جهان
جدا از مشکلات دستیاران پزشکی، باید به ماجرای خودکشی این افراد هم پرداخت. بر اساس گزارش پژوهشکده آینده پژوهشی در سلامت، در بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹ میزان خودکشی در جهان، ۳۶ درصد کاهش یافته، اما قاره آمریکا در همین دوره زمانی، دچار افزایش خودکشی بوده است. بر اساس گزارش این پژوهشکده، با وجود کاهش ۱۷درصدی خودکشی در منطقه مدیترانه شرقی، این میزان در ایران در ۱۶ سال گذشته روند افزایشی داشته و در سال ۲۰۱۷ (۱۳۹۵) به میزان ۹.۹ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر برآورد شده است. بر اساس گزارش این پژوهشکده، با وجود کاهش خودکشی در کل جامعه، شیوع خودکشی در جامعه پزشکی در جهان افزایش داشته و در قاره اروپا برخلاف سایر نقاط جهان، این روند در طول زمان کاهش داشته است. پژوهشکده آینده پژوهشی در سلامت در مقایسه خودکشی زنان و مردان در جامعه پزشکی با جامعه عمومی هم سن خود اعلام می‌کند: زنان پزشک نسبت به زنان هم سن خود، ۴۶ درصد بیشتر خودکشی داشته‌اند. همچنین مردان پزشک نسبت به مردان هم سن خود در سال‌های قبل از ۱۹۸۰ به میزان ۴۰ درصد بیشتر خودکشی می‌کردند، ولی بعد از سال ۱۹۸۰، مردان پزشک نسبت به مردان هم سن در جمعیت عمومی، ۳۳ درصد کمتر خودکشی کرده‌اند. در این پژوهش اعلام شده که بیشترین خطر خودکشی در جهان در رشته‌های داخلی، روان پزشکی و بیهوشی بوده است. همچنین اعلام شده که خودکشی در جامعه پزشکی نسبت به جامعه عمومی در سطح جهان، ۱.۴ تا ۲.۳ برابر است. در کشور آمریکا، سالانه به‌طور متوسط بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ خودکشی کامل در جامعه پزشکی اتفاق می‌افتد. در آمریکا جامعه پزشکی ۶۳ درصد بیشتر خودکشی می‌کنند و این در حالی است که در استرالیا حدود ۲۱ درصد کمتر خودکشی رخ می‌دهد.
شیوع افکار خودکشی در جامعه پزشکی در سطح جهان حدود ۱۱.۱ درصد است که درصد قابل توجهی محسوب می‌شود.
ماجرا چقدر وخیم است؟
بر اساس گزارش پژوهشکده آینده پژوهشی در سلامت، سالانه به‌طور متوسط ۱۳ مورد خودکشی در دستیاران پزشکی گزارش می‌شود. از ابتدای سال ۱۴۰۲ تعداد خودکشی‌ها بین دستیاران پزشکی به ۱۶ مورد رسیده است. این پژوهشکده در گزارشی که در اسفند ۱۴۰۲ منتشر کرده می‌نویسد: متاسفانه روند خودکشی در جامعه عمومی و در بین پزشکان و دستیاران روند افزایشی قابل ملاحظه‌ای دارد.
چرا این‌طور شد؟
فشار کاری بسیار سنگین و کمرشکن کار بالینی و درس‌های سخت و امتحانات متواتر یکی از دلایل است. در بعضی از رشته‌ها و در بعضی از دانشگاه‌ها به دلیل تعداد بسیار زیاد بیمار و کمبود متخصص، دستیاران به خصوص در سال اول به‌شدت تحت فشار بوده و گاه یک شب در میان، کشیک هستند. حقوق پایین یک عامل دل سرد کننده مهم است. حقوق ماهانه ۶ تا ۸ میلیون تومان، سختی هزینه‌های زندگی را جبران نمی‌کند. فقدان پوشش بیمه درمانی کامل از جمله بیمه مسوولیت، عامل دل سرد کننده دیگری برای اکثر دستیاران است، زیرا آنها اغلب قادر به پرداخت هزینه‌های بیمه نیستند. آینده شغلی مبهم و دشوار که باید برای سال‌ها در مناطق محروم خدمت کنند و دریافتی کمتر از ۲۰ میلیون تومان داشته باشند. نکته بسیار مهم دیگری که در این پژوهش اشاره شده، فقدان مراجعه دستیاران پزشکی برای بررسی وضعیت سلامت روان است. در این گزارش آمده است: پزشکان ممکن است فکر کنند اگر برای درمان کمک حرفه‌ای بگیرند به این معنی است که کارآمد نیستند یا دیگران ممکن است آنها را بی کفایت بدانند. بسیاری از پزشکان اعتقاد دارند که دانش لازم برای درمان خود را دارند و از مراجعه به روانپزشک یا شرکت در جلسه‌های روان درمانی اجتناب می‌کنند.
جمع‌بندی
به هر حال بخش عمده و مهمی از فشار کاری در بیمارستان‌های آموزشی درمانی بر دوش دستیاران پزشکی و رزیدنت‌ها قرار دارد. هرچند پژوهش‌ها می‌گویند که مسوولیت ارايه خدمات درمانی در بیمارستان‌های آموزشی و درمانی نباید به این شکل بر دوش دستیاران باشد و بهتر است که ساعت کاری این افراد کاهش پیدا کند، اما در عمل چنین اتفاقی در کشور ما رخ نمی‌دهد و فشار سال بالایی‌ها و اساتید روز به روز بیشتر می‌شود. این در حالی‌است که بر اساس همین پژوهش، در تجربه مشابهی در اروپا، با کاهش ساعت کاری، میزان اختلالات روانی و خودکشی در دستیاران پزشکی کاهش پیدا کرده است. از طرفی باید برای ترمیم دریافتی دستیاران و اصلاح حقوق و مزایای آنها اقدام شود و از طرفی فضای کاری آنها اصلاح شود. نکته مهم دیگر، آینده شغلی و روشن‌تر و امیدوارکننده‌تر است که هرچند در فضای کلی و عمومی چندان قابل تصور نیست، اما نظام سلامت باید به این موضوع بیشتر فکر کند. بحث سلامت روان که تقریبا نظام سلامت کشورمان توجه چندانی به آن ندارد هم از اهمیت برخوردار است و باید گروه‌های مشاوره و روان درمانی جهت غربالگری، شناسایی و ارايه خدمات روان درمانی در همه بیمارستان‌های آموزشی و درمانی مستقر شوند و گزینه‌های لازم مثل مشاوره تلفنی برای دستیاران پزشکی در دسترس باشد. همچنین باید به دستیاران پزشکی اطمینان داده شود که اگر برای مشاوره تلفنی یا جلسه روان درمانی مراجعه کردند، اطلاعات آنها محرمانه می‌ماند و بر آینده شغلی آنها تاثیری نمی‌گذارد. اگر این موارد به سرعت و به شکل اورژانسی بررسی نشوند، ممکن است کشور از نظر نیروی متخصص پزشکی در سال‌های آینده با مشکلاتی دست به گریبان شود که رفع آنها به مراتب سخت‌تر از امروز باشد.
