سقوط دولت خودخوانده قره‌باغ پس از ۳۰ سال می‌تواند ترکیه را قدرتمند کرده و جایگاه ایران را متزلزل کند.
زلزله ژئوپلتیکی
به گزارش اکوایران، به نوشته المانیتور، با مهاجرت دسته‌جمعی ارامنه قره‌باغ، کاروان آوارگان کیلومترها در امتداد گذرگاه‌های کوهستانی پیمودند. رهبران غربی لبان خود را گاز گرفتند اما کاری برای جلوگیری از آن انجام ندادند. بیش از ۱۰۰ هزار نفر که تقریباً سه برابر جمعیت کشور لیختن‌اشتاین بود، با اندکی وسایل خود به وسیله خودروهای قدیمی متعلق به زمان شوروی از منطقه گریختند؛ جایی که ارامنه هزاران سال در آن ساکن بودند تا اینکه آذربایجان ابتدا آنها را تحت محاصره نه‌ماهه قرار داد و سپس، در ۱۹ سپتامبر در آنچه که آن را «عملیات ضدتروریستی» نامید، به آنجا حمله کرد.
پاکسازی قومی این منطقه در کمتر از دو هفته، یکی از بزرگترین جابه‌جایی غیرنظامیان قفقاز جنوبی از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بود و چنان زلزله ژئوپلیتیکی ایجاد کرد که ترکیه را قدرتمند و موقعیت ایران را تضعیف می‌کند و دموکراسی نوپای ارمنستان را در معرض خطر قرار می‌دهد. برای اکثر ارمنیان، آن‌طور که تیگران گریگوریان، تحلیلگر سیاسی ارمنی می‌گوید، «بزرگترین فاجعه‌ای بود که از زمان نسل‌کشی ارامنه توسط عثمانی در سال ۱۹۱۵ روی داد». با این حال، این داستان از سرفصل‌های بین‌المللی ناپدید شده است.
زمانی که رسانه‌ها و سازمان‌های کمک‌رسان غربی بالاخره اجازه ورود به خانکندی، مرکز منطقه را گرفتند، تقریباً تمام ارمنی‌های قره‌باغ که تخمین زده می‌شود ۱۲۰ هزار نفر بودند، منطقه را ترک کردند. اندک سالمندان و معلولانی که باقی مانده بودند اذعان داشتند که توسط مقامات آذربایجان «مجبور» به ترک نشده‌اند.
این حرف رسماً درست است. آذربایجان به هیچ‌کسی دستور تخلیه نداد. حتی برای اینکه شبهه‌ای به وجود نیاید، دستگاه پروپاگاندای باکو رسانه‌های اجتماعی را پر از تصاویری کرد که نیروهای آذربایجانی را در حال پخش شکلات به کودکانی نشان می‌داد که آذربایجان طی ماه‌ها، آنها را از ابتدایی‌ترین مواد غذایی محروم کرده بود. با این حال، آذربایجان مطمئن شد که زندگی در قره‌باغ به حدی وخیم شود که تعداد کمی از مردم ماندن را انتخاب کنند. در واقع، حتی زمانی که مقامات آذربایجان ادعاهای پاکسازی قومی را رد کردند و اصرار داشتند که نیروهایشان به «اهداف نظامی مشروع» حمله کرده‌اند، شاهدان عینی از تجاوز جنسی و بمباران‌های بی‌رویه که موجب زخمی و کشته‌شدن کودکان شد، گزارش دادند.
اریک هاکوپیان، وابسته به بنیاد سیویلیتاس که یک سازمان غیرانتفاعی مستقل و مستقر در ارمنستان است، گفت: «دلایلی وجود دارد که در چهار روستای تاغاورد، هاترک، واردادزور و کیولاغاق در روز اول حمله، جنایات جنگی رخ داده است. اما بازماندگان آن‌قدر می‌ترسند که نمی‌توانند صحبت کنند. کمیته بین‌المللی صلیب سرخ بررسی گزارش‌هایی مبنی بر مفقودشدن صدها غیرنظامی که بسیاری از آنها کودک هستند را آغاز کرده است».
آذربایجان حتی تلاش نکرد نسبت به کشتار تاریخی ارمنی‌ها اظهار پشیمان کند و خیابانی در خانکندی را به نام انور پاشا، رهبر «ترک‌های جوان» که به عنوان یکی از معماران اصلی نسل‌کشی ارامنه شناخته می‌شود، نام‌گذاری کرد.
بیرون از یک مرکز دولتی ثبت‌نام پناهندگان در گوریس، دره‌ای کوهستانی در نزدیکی کریدور لاچین که قره‌باغ و ارمنستان را به هم وصل می‌کند، سیلی از مردان، زنان و کودکان وسایل خود را به دست گرفته و خسته و گیج به نظر می‌رسیدند. داوطلبان نوجوان بطری‌های آب را به دست پناهجویان می‌دادند، در حالی که دیگران لباس‌های دست‌دو اهدا می‌کردند. پناهجویان در داخل چادری که توسط برنامه جهانی غذای سازمان ملل برپا شده بود، منتظر پرشدن کاسه‌های سوپ مرغ خود بودند. مووسس پوغوسیان، مدیر مؤسسه خیریه محلی خانه امید، با صدایی بین شادی و غم گفت: «برای وعده بعدی پیش ما بیایید».
رولت ارمنی
نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان و روزنامه‌نگار سابق تظاهرات گسترده‌ای را در سال ۲۰۱۸ رهبری کرد که سرژ سرکیسیان، آخرین دزدسالار مورد حمایت کرملین را که ارمنستان را در فقر و سرکوب فرو برده بود، سرنگون کرد. از آن زمان تاکنون، اولین سیاستمدار کف‌خیابانی ارمنستان به جنگ نخبگان سیاسی کشور رفته و ارمنستان را با جاده‌ها و بیمارستان‌های جدید مدرن کرده است. با رونق‌گرفتن استارت‌آپ‌های فناوری اطلاعات، درآمد سرانه دو برابر شد. ایروان که زمانی یک شهر متروک و عقب‌افتاده تاریک پساشوروی بود، سرشار از حیات شد. هجوم متخصصان جوان روس که پس از جنگ اوکراین از روسیه فرار کرده بودند، به اقتصاد ارمنستان رونق بیشتری بخشید.
پاشینیان به قدری محبوب بود که علی‌رغم شکست مهیب ارمنستان از آذربایجان در جنگ ۴۴ روزه سال قبل، در سال ۲۰۲۱ دوباره انتخاب شد. بیش از ۳۸۰۰ سرباز ارمنی جان خود را از دست دادند که تلفات غیرقابل‌تحملی برای کشوری ۲.۹ میلیون‌نفری با نرخ زادوولد منفی است.
تلاش‌های پاشینیان برای دورکردن ارمنستان از روسیه به سمت غرب، این امید را ایجاد کرد که این کشور به شکلی غیرقابل‌برگشت به شکوفایی و دموکراسی برسد. برای پاشینیان، این شامل چندین حرکت مخاطره‌آمیز بود. بر اساس توافق صلحی که در نوامبر ۲۰۲۰ و با میانجی‌گری روسیه انجام شد، ارمنستان رسماً از تمام ادعاهای خود در قبال قره‌باغ که در جامعه بین‌المللی به عنوان بخشی از آذربایجان به رسمیت شناخته شده است، صرف‌نظر کرد. با این حال، خواستار آن شد که حقوق اکثریت ارمنی‌تبار منطقه که در ۳۰ سال گذشته، دولتی خودخوانده به نام «آرتساخ» را در آنجا اداره تشکیل داده بودند، تضمین شود.
آذربایجان خواسته‌های قره‌باغ برای خودمختاری را رد کرده و حالا که ارمنی‌تباری باقی نمانده است، این موضوع دیگر اهمیتی ندارد.
پاشینیان همچنین با شکنجه‌گر دیرینه ارمنستان، یعنی ترکیه که پهپادها و مستشاران نظامیش پیروزی باکو در سال ۲۰۲۰ را رقم زدند و اجداد عثمانیش بیش از یک میلیون ارمنی به قتل رساندند، به مذاکره نشست. هدف از «روند عادی‌سازی»، برقراری روابط دیپلماتیک با آنکارا و بازگشایی مرزهای زمینی بسته‌شده توسط ترکیه در جریان اولین درگیری قره‌باغ بود که طی آن ارمنستان و آذربایجان مرتکب جنایات جنگی و پاکسازی قومیتی شده بودند.
عقب‌نشینی‌های روسیه در اوکراین باعث جسارت بیشتر پاشینیان شد. او روابط امنیتی با ایالات متحده را عمیق‌تر کرده است. ارمنستان تمرینات نظامی مشترکی را با نیروهای آمریکایی برگزار کرد، حتی در حین اینکه درگیری در قره‌باغ شروع شد. یک مقام ارشد ارمنی گفت: «خیلی چیزهای بیشتری در پشت‌صحنه اتفاق می‌افتد». این مقام از ارائه جزئیات بیشتر خودداری کرد.
آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا در تلاشی از ماه نوامبر برای به حاشیه‌راندن روسیه، میزبان سه دور گفتگوهای صلح با وزرای خارجه ارمنستان و آذربایجان بود و در عین حال، از تعامل آنکارا با ایروان استقبال کرد.
در ماه می، پاشینیان اشاره کرد که ممکن است از سازمان پیمان امنیت جمعی، نسخه روسی ناتو خارج شود. در اوایل سپتامبر، همسر پاشینیان برای اولین‌بار از زمان آغاز جنگ، برای ارسال کمک‌های بشردوستانه به اوکراین سفر کرد. عکس‌های او با ولودیمیر زلنسکی و همسرش، چندان پوتین را خوشحال نکرد.
در راستای تشدید تنش‌ها، پارلمان ارمنستان به پیوستن به دادگاه کیفری بین‌المللی رأی داد؛ اقدامی که توسط دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین به عنوان اقدامی «بسیار خصمانه» توصیف شد. کشورهایی که اساسنامه رم که دادگاه کیفری بین‌المللی را ایجاد کرده است، امضا و تصویب کرده‌اند، موظفند در صورتی که پوتین پایش را به خاک آنها بگذارد، به اتهام جنایات جنگی در اوکراین بازداشتش کنند.
در همان روز، کاترین کولونا، وزیر امور خارجه فرانسه گفت که پاریس با قراردادی برای تأمین سخت‌افزار فرانسوی برای ارتش ارمنستان موافقت کرده است. آیا قمار پاشینیان نتیجه خواهد داد؟
خطوط قرمز شکسته شد
در جریان جلسه استماع ۱۴ سپتامبر کمیته روابط خارجی سنای آمریکا، یوری کیم، دستیار موقت وزیر امور خارجه ایالات متحده در امور اروپا و اوراسیا اذعان کرد که اقدامات پاشینیان نتیجه‌بخش بوده است. او خاطرنشان کرد که «رهبری بلینکن نتایجی را به همراه داشته است» و ارمنستان و آذربایجان «پیشرفتی در مورد توافق صلحی که می‌تواند منطقه را باثبات کند» داشته‌اند. با این حال، کیم هشدار داد که ایالات متحده «هیچ اقدام یا تلاشی، کوتاه‌مدت یا بلندمدت، برای پاکسازی قومی یا ارتکاب جنایات دیگر علیه جمعیت ارمنی قره‌باغ را تحمل نخواهد کرد. ما همچنین کاملاً روشن کرده‌ایم که استفاده از زور قابل قبول نیست. ما به این کمیته اطمینان می‌دهیم که در تلاش‌های خود در این منطقه، این اصول را رعایت خواهیم کرد». پنج‌روز بعد، آذربایجان به قره‌باغ حمله کرد.
رهبران اتحادیه اروپا خشم خود نسبت به «خیانت آذربایجان» را ابراز کردند. با این حال، آذربایجان با هیچ تحریمی مواجه نشده و نشانه‌های کمی وجود دارد که چنین خواهد شد. از زمانی که جنگ با اوکراین منجر به تحریم فروش نفت و گاز روسیه شد، اروپایی‌ها بیشتر به این کشور غنی از انرژی وابسته شده‌اند. در سال ۲۰۲۲، اورسولا فون دِر لاین، رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا به باکو رفت و در آنجا با تمجید از آذربایجان به عنوان یک «شریک قابل اعتماد»، قراردادی را برای دو برابرکردن واردات گاز آذربایجان توسط اتحادیه اروپا تا سال ۲۰۲۷ منعقد کرد. چارلز میشل، رئیس شورای اروپا گفت که او از اقدامات آذربایجان ناامید شده و این کشور باید برای «حفاظت از کل جمعیت آذربایجان، از جمله ارمنی‌ها»، حسن نیت و احترام به قوانین بین‌المللی را نشان دهد. با این حال، آذربایجان همچنان «شریک» اروپا باقی مانده است.
چهارچوب‌بندی تراژدی قره‌باغ به عنوان یک بحران انسانی در حال حاضر در حال انجام است. مقام ارشد ارمنی خاطرنشان کرد: «دولت‌های غربی کمک خواهند فرستاد تا وجدان خود را آرام کرده و به کار خود بازگردند».
بای‌بای روسیه؟
ممکن است بدبین‌ها استدلال کنند که خوب شد که چنین شد. اکنون که موضوع قره‌باغ «حل شده» است، دیگر نیازی به حدود ۲ هزار نیروی حافظ صلح روسی که بر اساس توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ در این منطقه مستقر شده بودند، وجود ندارد.
بنیامین پوغوسیان، رئیس مرکز مطالعات استراتژیک سیاسی و اقتصادی در ایروان گفت: «انحلال جمهوری (خودخوانده) قره‌باغ مانع اصلی صلح ارمنستان و آذربایجان را از بین برده و به ارمنستان اجازه می‌دهد تا به روس‌ها بگوید که بروند. همین امر در مورد صلح بین ترکیه و ارمنستان نیز صدق می‌کند. دیگر به نیروهای مرزی روسیه مستقر در امتداد مرز برای دفاع از ارمنستان نیازی نخواهد بود. از دید ایالات متحده، این یک بازی برد-برد است».
در بحبوحه خشم گسترده مردم ارمنستان نسبت به حمایت ادعایی کرملین از آذربایجان و روابط خوب پوتین با الهام علی‌اف، ممکن است بسیاری از ارامنه از عقب‌نشینی روسیه استقبال کنند. در مناقشه ۲۰۲۰، در حالی که نیروهای آذربایجانی دشمنان ارمنی خود را در هم شکستند، روسیه دست روی دست گذاشت. در آخرین دور و در حالی که نیروهای آذربایجان بر قره‌باغ مسلط می‌شدند، نیروهای حافظ صلح مسکو کناری ایستادند.
علت فوری تمایل روسیه به طرفداری از باکو، اوکراین است. آذربایجان، کشوری به مراتب بزرگتر و ثروتمندتر از ارمنستان به تحریم‌های غرب علیه کرملین نپیوسته و بر خلاف ارمنستان، نسبت به اوکراین ابراز همدردی نکرده است. اما دلیل اصلی ترس پوتین از دموکراسی در امپراتوری سابق روسیه است. هاکوپیان گفت: «همه این رویدادها مستقیماً با تلاش روسیه برای سرنگونی پاشینیان و متوقف‌کردن محور غربی او مرتبط است». او استدلال می‌کند که تلاش پوتین شکست خورده است و می‌افزاید: «همه روس‌ها را مقصر می‌دانند. ارمنستان اکنون طرفدار آمریکا در منطقه است. اقدامات روسیه نتیجه معکوس داشت».
اولسیا وارتانیان، تحلیلگر ارشد قفقاز جنوبی در گروه بین‌المللی بحران با این نظر موافق است. او گفت: «قره‌باغ در مرکز هویت ارمنی قرار دارد و روس‌ها به آن اجازه فروپاشی دادند».
این نشانه یک تغییر اساسی است. در میان کشورهای شوروی سابق، ارمنستان یکی از طرفداران روسیه بود. بر اساس یک گزارش تاریخی، امپراتوری روسیه درب‌های خود به روی ده‌ها هزار ارمنی که از نسل‌کشی فرار می‌کردند را باز کرد. تصور می‌شود بیش از نیمی از جمعیت فعلی ارمنستان را فرزندان آنها تشکیل می‌دهند. ناظران غربی معتقدند که در حال حاضر، احساسات ضدروسی به حدی بالا است که دست پاشینیان باز شده است.
آدم ترکیه
این که مذاکرات با ترکیه به جایی نرسیده است نیز به تشدید اوضاع منجر شد. مرز زمینی همچنان بسته است و روابط دیپلماتیک برقرار نشده است. هیچ‌یک از این‌ها مانع از پیوستن پاشینیان به مراسم تحلیف رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در آنکارا نشد.
اکانت‌های ترکیه‌ای طرفدار دولت به تمسخر از او با عنوان «آدم ما» یاد می‌کنند.
گریگوریان، تحلیلگر سیاسی گفت: «پاشینیان بسیار ساده‌لوح است. او بدون دریافت چیزی، امتیازات یک‌جانبه‌ای داد. او هدیه‌ای برای علی‌اف و اردوغان است. پاشینیان بر این باور است که تنش‌زدایی با ترکیه آذربایجان را از حملات بیشتر باز می‌دارد». گریگوریان خاطرنشان کرد: «زمانی که کشور مملو از پناهندگان است، صحبت از فواید صلح سخت است».
این تصور که ارمنستان می‌تواند به راحتی از روسیه جدا شود نیز ساده‌لوحانه است. ۴۰ درصد صادرات ارمنستان به روسیه می‌رود. شرکت‌های دولتی روسیه ۹۰ درصد از ظرفیت تولید برق ارمنستان را کنترل می‌کنند. بسیاری از ساکنان دیاسپورای ارمنی، به ویژه جناح بانفوذ و تندروی «فدراسیون انقلابی ارمنی» که طرفدار دوستی روسیه است، موافق هستند. آنها به پاشینیان برچسب «ترک» زده و ادعا می‌کنند که او ارمنستان را دست‌نشاندۀ ترکیه خواهد کرد.
شکست‌های پاشینیان عواقب سنگینی داشت. در انتخابات شهرداری ۱۷، حزب «قرارداد مدنی» او با کاهش محبوبیت و بی‌علاقگی روبه‌رشد رأی‌دهندگان روبرو شد و تنها ۲۸.۵ درصد از واجدین شرایط رأی دادند. با این حال همچنان رقبای خود را شکست داد. این به این دلیل است که اکثریت ارامنه هنوز او را انتخاب بین بد و بدتر می‌دانند. تظاهرات اپوزیسیون که در روزهای پس از حمله آذربایجان آغاز شد، خاموش شد. با این حال، عاقلانه نیست که پاشینیان احساس غرور کند. تغذیه و اسکان بیش از ۱۰۰ هزار نفر که بسیاری از آنها کشاورزان معیشتی با مهارت‌های کمی هستند، چالش بزرگی را به همراه خواهد داشت. همبستگی اولیه که ارمنی‌ها نسبت به خویشاوندان خود احساس می‌کنند، ممکن است به کینه تبدیل شود. بسیاری طایفه قره‌باغ را که قبل از پاشینیان قدرت را در دست داشتند، متهم می‌کنند که ارمنستان را گروگان منافع محدود خود نگه داشته و هرگونه امتیازدهی که ممکن است به صلح با آذربایجان و ترکیه منجر شود را ناممکن می‌کند. هاکوپیان گفت: «آنها موجب ظهور بخشی از جامعه شدند که قره‌باغ را با این جنایت مرتبط می‌داند».
کودتا و زمین‌خواری
اما اگر آذربایجان تصمیم به حمله دوباره بگیرد، چه می‌شود؟ قرار است مذاکرات صلح پاشینیان و علی‌اف با میانجی‌گری اتحادیه اروپا در روز پنجشنبه در شهر گرانادا اسپانیا از سر گرفته شود. وارتانیان گفت: «در صورت شکست مذاکرات صلح، خطر تشدید بیشتر تنش‌ها افزایش خواهد یافت. یک روز بیدار شده و شاهد یک عملیات نظامی دیگر و تغییر چشم‌انداز منطقه خواهیم بود».
باکو می‌خواهد آذربایجان را به نخجوان، منطقه‌ای در میان آذربایجان اما متعلق به ارمنستان که هم مرز با ترکیه است، وصل کند. علی‌اف اصرار دارد که آذربایجان باید از طریق یک کریدور زمینی دسترسی نامحدودی داشته باشد و تحت کنترل مرزی قرار نگیرد. ارمنستان پاسخ می‌دهد که این نه تنها نقض حاکمیت آن محسوب می‌شود، بلکه عملاً ارتباط آن را با همسایه جنوبی و نزدیک‌ترین متحد منطقه‌ایش، یعنی ایران قطع می‌کند.
ترکیه از این طرح حمایت می‌کند، زیرا این امکان را به آن می‌دهد تا مستقیماً به آذربایجان و بازارهای روسیه و آسیای مرکزی دسترسی داشته باشد. روسیه نیز موافق طرح بوده، البته به شرط اینکه نیروهای خودی بر کریدور نظارت داشته باشند.
نگرانی واقعی و نه بی‌دلیل ارمنستان این است که باکو از این کریدور به عنوان سکوی پرتاب برای حمله به سیونیک، منطقه‌ای جنوبی که نخجوان را از آذربایجان جدا می‌کند، استفاده خواهد کرد. اسرائیل نیز از آن خوشحال خواهد شد. چرا که می‌تواند از خاک آذربایجان برای جاسوسی از ایران استفاده کند. در ازای آن، اسرائیل در دو جنگ اخیر قره‌باغ کمک‌های تسلیحاتی به باکو ارائه کرد. ایران هرگونه اقدام برای کریدور را اعلام جنگ خوانده است.
در یک اتفاق شوم، آذربایجان از سال ۲۰۲۰، حدود ۱۲۵ کیلومترمربع از اراضی ارمنستان را اشغال کرده است. بی‌تفاوتی غربی‌ها در مواجهه با وقایع هفته گذشته ممکن است علی‌اف را برای تصاحب زمین‌های دیگر جرئت داده و بذر چرخه دیگری از خونریزی را بکارد. اگر روسیه موفق شود پاشینیان را برکنار کند و گماشته‌های خود را به جای او بگذارد، این احتمال بیشتر خواهد بود. کرملین می‌تواند به تاکتیک قدیمی خود یعنی بازی‌دادن یک طرف در مقابل طرف دیگر بازگردد.
آیا ایالات متحده یا اروپایی‌ها مداخله خواهند کرد؟ زمانی که عبدالفتاح السیسی قدرت در مصر را به دست گرفت، هیچ کاری نکردند. چرا باید برای کشوری کوچک و کم‌اهمیتی مانند ارمنستان اقدام کنند؟
پوغوسیان می‌گوید: «آدم‌های کف خیابان فکر می‌کنند که قدرت سخت همه چیز را تعیین می‌کند. حقوق بشر مزخرف است. این دیدگاه بین ارمنستانی‌ها مشترک است».
