فرونشست زمین پدیده‌ای است که طی ۲ دهه گذشته به دلیل افزایش میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی در کشور افزایش پیدا کرده است. اولین‌بار فرونشست زمین در سال ۱۳۴۷ در دشت رفسنجان اتفاق افتاد. در حال حاضر فرونشست زمین در ایران ۵ برابر متوسط جهانی است و از ۶۰۹ دشت کشور بیش از ۴۰۰ دشت در مرحله خطرناک فرونشست قرار دارند.
این‌بار اما فرونشست زمین به مناطقی رسیده که میراث فرهنگی کشور را در معرض خطر قرار داده است. فرونشست در استان‌هایی مانند اصفهان و شیراز نه تنها خطرناک است که می‌تواند میراث فرهنگی به جا مانده از قرن‌ها پیش را هم از بین ببرد. این‌بار ترک‌های ۷۰ سانتی‌متری در نقش رستم و نزدیک شدن فرونشست زمین به محدود ۳۰۰ متری تخت جمشید نشان می‌دهد که این میراث فرهنگی در خطر نابودی قرار گرفته‌است.
مساله مهم دیگر که باید به آن توجه کرد عدم توانایی در مدیریت منابع آبی کشور از سوی مسوولان است. سال‌ها پیش وقتی مجوز برداشت بی‌رویه آب‌های زیر زمینی از سوی دولت صادر شد بسیاری از فعالان محیط زیست چنین روزهایی را پیش‌بینی کرده بودند. این در حالی است که بیشترین میزان هدر رفت آب در ایران مربوط به کشاورزی است. کشاورزی سنتی بیش از ۹۰ درصد منابع آبی کشور را به خود اختصاص داده و در تمام این سال‌ها مسوولان نتوانستند برای رفع این مشکل گامی موثر بردارند.
مشکلات آبی کشور جدی گرفته نمی‌شود
سینا صدرایی، کارشناس محیط زیست در این باره به «تعادل» می‌گوید: متاسفانه مشکلات آبی در کشور جدی گرفته نمی‌شود و به تبع آن مشکلات فرونشست هم برای مردم هنوز جدی نشده است. در واقع تا اتفاقی تلخ در این رابطه رخ ندهد و افراد با مشکل به‌طور جدی مواجه نشوند باور آن برایشان سخت است.
او می‌افزاید: الان بسیاری از افراد می‌گویند فرونشست در مناطق بیرون شهر که خطری برای شهر ندارد چندان مهم نیست یعنی از نظر آنها خراب شدن میراث فرهنگی اهمیت چندانی ندارد اما اگر توجه داشته باشیم این پیشروی فرونشست در مناطق مختلف بالاخره به شهرها هم می‌رسد و آن زلزله خاموشی که کارشناسان در موردش هشدار می‌دهند اتفاق می‌افتد. متاسفانه سال‌هاست که کارشناسان حوزه محیط زیست در مورد تغییر روش‌های کشاورزی به مسوولان هشدار داده‌اند اما هیچ‌وقت این هشدارها جدی گرفته نشده است.
این کارشناس محیط زیست می‌افزاید: عموما تغییر برای افراد کار ساده‌ای نیست اما اگر دولت‌ها امکان کشاورزی مکانیزه را به کشاورزان می‌دادند حالا ما با فاجعه فرونشست زمین در کشور مواجه نبودیم. در اتحادیه اروپا میزان فرونشست ۴ میلی‌متر در سال به عنوان نُرم بحرانی فرونشست شناخته می‌شود و این در حالی است که میانگین فرونشست در کشور ما ۶ سانتی‌متر در سال است.
صدرایی می‌گوید: در حال حاضر فقط منطقه مرودشت نیست که با چنین مشکلی مواجه است جای جای ایران با خطر فرونشست رو به روست و باید هر چه زودتر برای جلوگیری از این فاجعه تدبیری اندیشیده شود.
شکاف‌های ۷۰ سانتی‌متری در نقش رستم
به گزارش ایلنا از شیراز، براساس نتایج مطالعات تخصصی طی سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ که تحت عنوان پروژه به دانشگاه شیراز محول شده است؛ میزان سطح فرونشست در دشت مرودشت به دست آمده که نتایج این مطالعات در قالب گزارش به سازمان زمین‌شناسی تهران ارایه شده است. در این مطالعات و در تصاویر ماهواره‌ای ۱۰ سال گذشته از دشت مرودشت تنها محدوده کوچکی از این دشت با پدیده فرونشست روبرو شده بود اما در مطالعات اخیر و ظرف حدود ۱۵ سال اخیر، همه دشت مرودشت درگیر این پدیده شده و وسعت و سرعت فرونشست زمین در این دشت پیشرفت قابل توجهی داشته است. نتیجه این گزارش‌ها حاکی از آن است که شکاف‌های بسیارعظیمی در سطح زمین دشت مرودشت به پهنای نیم متر تا ۷۰ سانتی‌متر ایجاد شده است و در دشت شیراز هم شامل محدوده دریاچه مهارلو تا شمال غرب شهر در نقاطی فرونشست رخ داده است.
اراده‌ای برای حل بحران فرونشست در فارس وجود ندارد
عضو هیات علمی بخش مهندسی راه و ساختمان و محیط زیست مهندسی دانشگاه شیراز با اشاره به اینکه تاکنون رسانه‌ها قدرتی برای حل مشکلات و معضلات فرونشست نداشته‌اند، می‌افزاید: حدود 10 سال است که در تمام رسانه‌ها مشکلات فرونشست زمین را فریاد زده‌ایم اما نتیجه‌ای حاصل نشده است.
مریم دهقانی با بیان اینکه حدود 16 سال است که درباره موضوع فرونشست به صورت مستقیم فعالیت داشته‌ام و از میزان فرونشست در تمام نقاط کشور اطلاع کافی دارم، ادامه می‌دهد: اما تاکنون هشدارهایم در مورد فرونشست زمین هیچ تاثیری نداشته و اراده‌ای برای حل آن وجود نداشته است.
این استاد دانشگاه تصریح می‌کند: بارها به مسوولان استان میزان فرونشست در تمام نقاط فارس را گوشزد و به‌طور متوسط سالانه بیش از چندین بار در ارگان‌های مختلف درباره موضوع فرونشست صحبت شده است اما به دلیل نداشتن علم مردم در مصرف آب هیچ تاثیری در بر نداشته است. دهقانی با اشاره به اینکه مقابله با پدیده فرونشست زمین متولی خاصی ندارد، به ایلنا می‌گوید: اگرچه قدم‌های خوبی در این رابطه برداشته شده اما این مساله به کندی پیش می‌رود و به‌طور کلی تا حصول نتیجه، زمان زیادی باید صرف شود؛ هر ۱۲ روز یک بار تصاویر ماهواره‌ای به روز و سپس پردازش می‌شود در این راستا، تصاویر نقاطی که دچار فرونشست شده، استخراج و میزان سرعت آن برآورد می‌شود.
پتروشیمی تا خطوط ریلی تحت تاثیر فرونشست زمین
دهقانی فرونشست زمین در دشت مرودشت را فاجعه آمیز می‌داند و می‌گوید: شهرک صنعتی فتح آباد، کناره، فیروزی، پتروشیمی مرودشت، خط انتقال گاز که از دشت مرودشت عبور کرده‌اند، خطوط ریلی و زیرساخت‌ها همه تحت تاثیر فرونشست زمین قرار دارند.
او مسکن مهر شرق شهر مرودشت را از پدیده فرونشست در امان نمی‌داند و ادامه می‌دهد: ساختمان این منطقه ترک برداشته و به میزان ۱۶ تا ۱۸ سانتی‌متر دچار فرونشست شده است؛ زمین زیر دیوارهای اطراف مسکن مهر دچار فرونشست شده است به نحوی که اگر در خط انتقال گاز مسکن مهر مرودشت شکستگی ایجاد شود، فاجعه‌ای عظیم رخ خواهد داد که غیرقابل جبران است.
هیچ کنترلی در مصرف آب شهری و کشاورزی نیست
دهقانی در بخشی دیگر از سخنان خود با بیان اینکه شهروندان همچنان با آب چاه مزارع خود را آبیاری می‌کنند و مسوولان هم هیچ تذکری به آنها نمی‌دهند؛ تصریح می‌کند: هیچ کنترلی در مصرف آب شهری هم وجود ندارد؛ مردم در شرایطی که با کمبود آب مواجه هستیم به راحتی آب زیادی مصرف می‌کنند و تمام مشکلات را نمی‌توان بر گردن مسوولان انداخت. این پژوهشگر دانشگاه شیراز دلیل اصلی فرونشست زمین را برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیر زمینی با مقاصد کشاورزی می‌داند و از وسعت و سرعت فرونشست طی سال‌های اخیر خبر می‌دهد.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه کشاورزی یکی از دلایل مهم فرونشست در استان است، می‌افزاید: در صورتی که میزان آب کشاورزان کاهش یابد؛ فریاد آنها بالا می‌رود و وظیفه رسانه‌ها است افراد را آگاه کنند.
وی معتقد است؛ نماینده‌ها به این دلیل که امکان دارد در حوزه انتخابی خود رای نیاورند به فشار کشاورزان تن می‌دهند و به مسوولان در جهت کشاورزی و آبیاری بی‌حد و مرز فشار می‌آورند، تصریح می‌کند: در حال حاضر موضوع آب و فرونشست به کلاف سر درگمی تبدیل شده که مدیریت آن بسیار دشوار شده است.
فرونشست زمین در محدوده جنوب شرق شیراز
دهقانی با اشاره به مطالعات پروژه فرونشست طی سال ۹۶، عنوان می‌کند: فرونشست زمین محدوده، جنوب شرق شهر شیراز که به دریاچه مهارلو وصل می‌شود را در بر می‌گیرد که شامل زمین‌های کشاورزی مناطقی همچون شهرک نیروی انتظامی و کفترک است و با سرعت ۴ تا ۵ سانتی‌متر در این مناطق پیش رفته است.
او می‌افزاید: در شهر شیراز، سیگنال خاصی از فرونشست زمین به غیر از باغات قصرالدشت و باغ شهری‌های سمت گویم ثبت نشده است و در سایر نقاط سیگنال‌های ضعیفی از فرونشست به شکل نقطه‌ای ثبت شده است. دهقانی به سیگنال‌های ضعیف فرونشست زمین در محدوده فرودگاه شیراز هم اشاره می‌کند و می‌گوید: این سیگنال‌ها، یک سانتی‌متر یا کمتر از آن است که به فاصله ۲ تا ۳ کیلومتری فرودگاه شیراز ثبت شده و سیگنال‌های قوی‌تر در حد ۴ تا ۶ سانتی‌متر ثبت شده است.
سیگنال خاصی برای فرونشست در بافت شهری شیراز ثبت نشده است
دهقانی، با بیان اینکه دشت شیراز وضعیت بحرانی به لحاظ فرونشست زمین ندارد، بیان می‌کند: با توجه به مطالعاتی که تاکنون انجام شده است، سیگنال خاصی برای فرونشست در بافت شهر ثبت نشده است. اواظهار می‌کند: به کمک تکنیک‌هایی همچون هوش مصنوعی می‌توان پیش بینی‌هایی مثلا برای دو سال آینده در رابطه با فرونشست زمین انجام دهیم چرا که تصاویر ماهواره‌ای دقیقی در این رابطه ثبت می‌شود که میزان فرونشست زمین را با دقت یک سانتی‌متر به ما نشان می‌دهد.
فرهنگ‌سازی در میان مردم عادی شود
عضو هیات علمی دانشگاه شیراز معتقد است در جهت کاهش مشکلات آب باید فرهنگ‌سازی در میان مردم عادی شود و بر لزوم تغییر زاویه دید مردم نسبت به مصرف آب تاکید می‌کند. دهقانی می‌گوید: مهاجرت افراد باعث شده تا دانشگاه با شیب ملایمی برچیده و با کاهش ورودی مواجه شود که این مهم سبب شده تا شعاع تاثیر اساتید دانشگاه در موضوع تغییر الگوی مصرف آب کاهش یابد.
