واکسیناسیون موثرترین مداخله بهداشتی شناخته شده برای ارتقای سلامت کودکان است و این امر از سال ۱۳۶۳ در سطح گسترده با تعلیم مدیران بهداشتی در سطوح مختلف، تقویت زنجیره سرما و تدوین برنامه عملیاتی ایمنسازی کشور شروع شد و با انجام دوره‌‌های آموزشی ویژه کارکنان بهداشتی، تأمین واکسنهای ایمن و توسعه زنجیره سرمای مطمئن، به سرعت توسعه یافت. به گزارش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به موازات شکل‌گیری شبکه بهداشتی- درمانی در کشور و ایجاد ساختارهای لازم، برنامه گسترش ایمنسازی در سال ۱۳۶۳ با هدف ایجاد مصونیت فعال در کودکان گروه سنی زیر یکسال در برابر بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن شامل دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، سرخک، فلج اطفال و سل آغاز شد.
در سال ۱۳۷۲ نیز برنامه ایمنسازی هپاتیت ب در برنامه گسترش ایمنسازی ادغام شد. از سال ۱۳۸۳ نیز پس از انجام ایمنسازی سراسری سرخک و سرخجه، واکسن سه گانه سرخک- سرخجه- اوریون (MMR) جایگزین واکسن سرخک در ایمنسازی جاری شد و واکسن هموفیلوس آنفلوآنزا تیپ ب در قالب واکسن پنتاوالان از سال ۱۳۹۳ در برنامه ایمنسازی کودکان کشور اضافه شد.
ریشه‌کنی جهانی فلج اطفال
واکسن تزریقی فلج اطفال نیز برای تقویت سطح ایمنی کودکان و در راستای مراحل انتهایی ریشه کنی جهانی فلج اطفال، از شهریورسال ۱۳۹۴ به برنامه ایمنسازی کودکان در استان‌های پرخطر و همجوار با افغانستان و پاکستان اضافه شد؛ به این ترتیب همه کودکان در سراسر کشور وقتی برای دریافت واکسن ۴ ماهگی به مراکز بهداشتی درمانی و خانه‌های بهداشت مراجعه می‌کنند، علاوه بر واکسنهای قبلی (قطره واکسن خوراکی فلج اطفال و واکسن پنج گانه) یک نوبت واکسن تزریقی فلج اطفال نیز دریافت می‌کنند. اکنون نیز مسوولان بهداشتی کشور امیدوارند که با ورود ۲ واکسن پنوموکک و روتاویروس به برنامه ایمنسازی، گام بزرگی در جهت به روزرسانی برنامه EPI کشور برداشته شود.
کاهش چشمگیر مرگ و میر کودکان
اجرای برنامه ایمنسازی کودکان در کشور سبب شده تا بیماری‌هایی که در حدود ۴۰ سال قبل موارد بالایی از مرگ و میر کودکان جامعه را تشکیل می‌دادند، کاهش چشمگیری داشته باشند؛ به‌طوری که به عنوان مثال امروزه امکان اینکه یک دانشجوی پزشکی در کل دوران تحصیل خود یا شاید کل دوران طبابت خود یک مورد بیماری دیفتری را ببیند، بسیار اندک است؛ این درحالی است که در سال‌های دورتر اپیدمی‌های بیماری دیفتری به‌طور مکرر اتفاق می‌افتاد و براساس برآورد وزارت بهداشت، میزان مرگ کودکان زیر ۵ سال کشور در سال ۱۳۵۷، برابر با ۱۵۴ در هزار تولد زنده بوده که در سال ۱۳۹۵، به حدود ۱۶ در هزار تولد زنده کاهش یافته است.
در سال ۱۳۶۳ که آغاز برنامه توسعه ایمنسازی در کشور بود، یک چهارم کل مرگ‌های نوزادی ناشی از کزاز نوزادی بود. شاخص مرگ نوزادی ۲۱ در هزار تولد زنده و مرگ اختصاصی ناشی از کزاز نوزادی نیز ۵ در هزار تولد زنده بود؛ این درحالی است که با افزایش پوشش واکسیناسیون کزاز در کودکان و مادران باردار به بالای ۹۵درصد، کزاز نوزادی به سرعت رو به کاهش گذاشت و ایران در زمره کشورهایی قرار گرفت که قبل از سال ۲۰۰۰ میلادی (۱۳۷۹ شمسی) موفق به حذف کزاز نوزادی شد. بر این اساس با توجه به تعداد متوسط متولدین در سال ۱۳۹۵ که کمی بیش از یک و نیم میلیون نفر بود، چنانچه برنامه واکسیناسیون کزاز در کشور انجام نمی‌شد، برآورد می‌شود سالانه ۷۵۰۰ مورد مرگ ناشی از کزاز نوزادی در کشور رخ می‌داد.
پوشش ۹۵ درصدی ایمنسازی
از سال ۱۳۶۳ تلاش برای تقویت ایمنسازی کودکان با محوریت تقویت تولید داخلی واکسن آغاز شده و برنامه توسعه ایمنسازی (EPI) از سال ۱۳۶۴ به عنوان یک جزو اساسی از فعالیت‌های خدمات بهداشتی اولیه آغاز شد. توسعه مراکز بهداشتی - درمانی و خانه‌های بهداشت در مناطق روستایی کشور، تربیت و به کارگیری پرسنل بهداشتی مورد نیاز به ویژه بهورز که بومی روستای محل خدمت خود بودند و از همه مهم‌تر ادغام وزارت بهداری و دانشکده‌های پزشکی و پیراپزشکی و تشکیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، زمینه تربیت پزشکان و نیروهای تخصصی مورد نیاز را فراهم کرد.
در هر حال اکنون کلیه کودکان کشور علیه بیماری‌های دیفتری، سیاه سرفه، کزاز، فلج اطفال، سرخک، سرخجه، اوریون، سل، هپاتیت بی‌و هموفیلوس آنفلوآنزای تیپ ب واکسینه می‌شوند و مسوولان تاکید دارند که بیماری‌های سرخک، سرخجه مادرزادی و کزاز نوزادی درمرحله حذف قرار دارند. بیش از ۲۰ سال است که کشور عاری از موارد بومی بیماری فلج اطفال است و بیماری‌های دیفتری، سیاه سرفه و اوریون کنترل شده‌اند. همچنین اقدام وزارت بهداشت برای کنترل هپاتیت B، تمرکز بر واکسیناسیون است و در این زمینه واکسن هپاتیت B به اندازه کافی در کشور تولید می‌شود و هر فرد واجد شرایط می‌تواند این واکسن را تزریق کند. طی سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ نیز به حدود ۵۰۰ هزار نفر (بدون احتساب نوزادان تازه متولد شده که باید واکسن تزریق کنند) واکسن هپاتیت B به شکل رایگان تزریق کرده‌اند.
ریشه‌کنی فلج اطفال
در همین راستا می‌توان به فلج اطفال و مقایسه شرایط آن با قبل و بعد از واکسیناسیون اشاره کرد؛ به اذعان مسوولان وزارت بهداشت، در سال‌های قبل از واکسیناسیون، سالانه بیش از ۱۰۰۰ مورد بیماری فلج اطفال در کشور رخ می‌داد و این درحالی است که اکنون مسوولان مهم‌ترین عامل پاک ماندن کشور از بیماری فلج اطفال را حفظ پوشش واکسیناسیون بالای ۹۵ درصد و انجام عملیات‌های دوره‌ای واکسیناسیون تکمیلی این بیماری می‌خوانند و همچنان در برخی مناطق کشور به ویژه در استان‌های جنوب شرق کشور که در مجاورت کشورهای افغانستان و پاکستان هستند و در معرض خطر بیشتر ورود مجدد بیماری قرار دارند، همچنان برنامه دوره‌ای تکمیلی واکسیناسیون انجام می‌شود.
