سید حمید حسینی
دلیل کاهش صادرات ایران به عراق و افغانستان و بسیاری از همسایگان دیگر چیست؟ چرا پاکستان تجارت انرژیک با ایران را کنار گذاشته است؟ واکنش ایران به تلاش‌های ترکیه و چین برای تصرف بازارهای صادراتی ایران چیست؟ اینها پرسش‌هایی است که این روزها بسیار در محافل اقتصادی و عمومی مطرح است. هرچند گفته می‌شود دولت سیزدهم دیپلماسی اقتصادی خود را به کار با همسایگان اختصاص داده است، اما نشانه‌های عینی تفاوت دارند. زمانی می‌توان گفت، دستاوردی ایجاد شده که این دستاوردها خود را در عدد و رقم نشان دهد. البته ایران در برخی نقاط مانند روابط با ترکیه، هند، چین و...نشانه‌هایی از افزایش صادرات مشاهده می‌شود، اما هم این افزایش‌ها زیاد نیست و هم اینکه ایران جایگاه صادراتی مهم خود را در بسیاری از کشورها از جمله عراق و افغانستان و... از دست داده است. مهم این است که تراز تجاری ما متوازن باشد.آمار 8ماهه نشان می‌دهد در حال حاضر تراز تجاری ایران، 5میلیارد دلار منفی است.صادرات ایران روی رقم 4میلیارد دلار در ماه متوقف شده است. با این روند نهایتا 4.4درصد افزایش ارزشی صادرات داشته‌ایم و از نظر وزنی با کاهش شدید صادرات مواجه بوده‌ایم. این افزایش ارزشی به دلیل گرانی قیمت‌ها است. در 6ماه نخست سال به دلیل جنگ روسیه و اوکراین بسیاری از قیمت‌ها افزایش پیدا کرده و ایران توانسته در اثر این افزایش قیمت‌ها در حوزه محصولاتی چون گاز مایع، فرآورده‌های نفتی، پتروشیمی، فولاد و... از نظر ارزشی صادرات را بالا ببرد. در ادامه سال این خطر وجود داردکه قیمت‌ها کاهش پیدا کند و همراه با آن صادرات ایران هم از نظر وزنی و هم از نظر ارزشی کاهش یابد.سال قبل در همین موقع از سال 6میلیارد و 100میلیون دلار صادرات به عراق داشتیم که امسال به4میلیارد و 700 میلیون دلار رسیده‌ایم. این در حالی است که وضعیت درآمدی عراق امسال بسیار بهتر بوده و پیش‌بینی می‌شود که 100میلیارد دلار صادرات داشته باشد. زمانی که عراق حدود 40میلیارد دلار واردات داشت، 9میلیارد دلار آن مربوط به واردات از ایران بود. طبیعی است که امسال که عراق 100میلیارددلار صادرات دارد، ایران حداقل باید 20میلیارد دلار صادرات به این کشور داشته باشد.
این اتفاقی است که برای چین و ترکیه رخ داده است، اما ایران به دلایل مختلف در بازار عراق و افغانستان و برخی دیگر از کشورها بد عمل کرده است. یکی از دلایل آن است که ایران یکی از صادرکنندگان بزرگ فرآورده‌های نفتی بوده است. ایران بنزین، گازوییل و... را به عراق و افغانستان صادر می‌کرد. این صادرات امروز کاهش پیدا کرده است. این کاهش به دلیل افزایش مصرف داخلی و کاهش ظرفیت تولید است. مساله بعدی در حذف ارز ترجیحی نهفته است. این تصمیم درستی بوده است، اما در تولید بسیاری از محصولات کشور تلاطم ایجاد کرده است. بخش قابل توجهی از توان صادراتی ایران در حوزه مواد غذایی بوده که به دلیل گرانی اقلام مصرفی در کالاهایی چون اقلام کنسروی، ماکارونی، شکلات و بیسکوییت و... ایران با کاهش صادرات مواجه شده است. تنها کالای باقی مانده، مصالح ساختمانی است.صادرات و تولید مصالح ساختمانی نیز حدی دارد، ایران در این بخش ظرفیت محدودی دارد و البته حرف نخست را در صادرات این بخش می‌زند اما این ظرفیت‌ها محدود است. مهم‌تر از این اقلام اثری است که تحریم‌ها در صادرات داشته است. یکی از بازارهای سودآور برای ایران صادرات خدمات فنی و مهندسی است که به دلیل تحریم‌ها و اف‌ای‌تی‌اف این بازار در حال از میان رفتن است. صادرات خدمات فنی و مهندسی، دامنه وسیعی از اقلام مکمل را وارد بازارهای کشورهای هدف می‌کند. وقتی ایران این بازار را از دست می‌دهد و رقبا جایگزین ایران می‌شوند، صادرات این اقلام نیز توسط آن کشورها انجام می‌شود.بخشی از این کاهش نیز به نظام تصمیم‌سازی‌های اقتصادی باز می‌گردد؛ دولت برای صادرات بسیاری از اقلام تعرفه وضع کرده، نیم درصد صادرات در برخی اقلام کشاورزی مانند زعفران زیاد است. این روند باعث می‌شود تا میل صادرکنندگان به قاچاق محصولاتشان و توزیع زیرزمینی اقلام بیشتر شود. این روند مستقیما به دلیل سوءمدیریت در نظام تصمیم‌سازی‌های اقتصادی دولت است. اجازه صادرات دام را نمی‌دهند، بعد دامداران دام را به صورت قاچاق راهی عراق می‌کنند. این روند نزولی طی 7الی 8ماه گذشته با سرعت ادامه داشته است و باعث شده تا سهم ایران در بازارهای کشورهای منطقه کاهش پیدا کند. باید نشست‌های هم‌اندیشی برگزار شود تا مشخص شود چرا تا این اندازه ظرفیت‌های تجاری کشور کاهش پیدا کرده است. متاسفانه نکته خطرناک این است که هیچکس نگران این نزول صادراتی نیست. به نظر می‌رسد، مقامات ارشد کشور فقط خواستار گزارش‌های رشد (حتی اگر صوری باشد) هستند. این روند باید تغییر کند باید مشخص شود چرا ترکیه و چین در حال گرفتن بازارهای منطقه‌ای ایران هستند ولی ایران هیچ واکنشی به این روند نشان نمی‌دهد. باید امروز به فکر باشیم، چرا که فردا دیر است....
