فروردین امسال بود که مدیرعامل آب منطقه‌ای فارس، از ممنوع بودن کشت برنج در فارس خبر داد و بعد از آن هیات وزیران، 9 آبان امسال با اجرای محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های کشت برنج در خارج از استان‌های گیلان و مازندران موافقت کرد اما یکسال نشده قرار است باز هم بساط کشت برنج در استان فارس پهن شود، بساطی که البته تا امروز هم بطور کامل جمع نشده بود و حالا آنطور که رییس سازمان جهادکشاورزی استان فارس اعلام کرده است کاشت برنج توسط شالیکاران در این استان تحت شرایطی مجاز است. استانی که رکوردار فرسایش خاک نه تنها در ایران بلکه در جهان است، اکثر دشت‌هایش به لحاظ پدیده فرونشست در حالت بحرانی قرار دارد و علت اصلی آن هم برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و الگوی کشت نادرست از جمله کاشت محصولات آب‌بر است. این صدرنشینی فارس البته به همین جا ختم نمی‌شود. فارس با همه طبیعت شگرف و متنوع و تمدن سازش در طول هزاران سال گذشته که رکورددار بیشترین تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور بوده حالا در نابودی همه 16 دریاچه‌اش گوی سبقت را از استان‌های دیگر ربوده و تا همین چندی پیش رکوردار بیشترین بهره کشی از آبهای زیرزمینی هم بود. پای شالیکاری باز هم با مجوز قانونی به فارس باز شد تا تنش‌های آبی و خاکی این استان گرم و خشک تمامی نداشته باشد.
تحریم‌ها فارس را می‌بلعد
محمدمهدی قاسمی، رییس سازمان جهادکشاورزی استان فارس علت چنین تصمیمی برای رجوع به کشت برنج آن هم با وجود آگاهی نسبت به تنش آب و خاک در این استان را بازگشت تحریم‌ها دانسته و بیان کرد: ضرورت آب‌محور بودن تمام فعالیت‌ها دولت را مجبور کرد تا با وجود نیاز به تولید برنج در شرایط تحریم فعلی، شروطی برای کشت برنج در استان‌ها اعلام کند . بر اساس این مصوبه کشت برنج، فقط در استان‌های گیلان و مازندران و بر اساس الگوی کشت وزارت جهاد کشاورزی مجاز اعلام شده و شالیکاران سایر استان‌ها با شرایط خاص مجاز به این کار خواهند بود .او در تشریح شرایط کشت برنج در استان فارس افزود: بر این اساس، در خارج از استان‌های گیلان و مازندران، خشکه‌کاری برنج مشروط به آبیاری تحت فشار و نصب کنتور توسط متقاضی یا تحویل حجمی و استفاده از حداکثر 7 هزار مترمکعب آب در هکتار طی یک دوره کشت که به تایید مشترک جهاد کشاورزی و شرکت آب منطقه‌ای استان برسد، مجاز است .اظهارات قاسمی در حالی است که مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور با استناد به بررسی‌های انجام شده تاکید دارد که اکثر دشت‌های فارس به لحاظ پدیده فرونشست در حالت بحرانی قرار دارند. طهمورث یوسفی درباره این موضوع بیان کرد: فرونشست 4 میلی‌متری زمین در سال به لحاظ جغرافیایی امری عادی است اما بیش از این میزان وارد نقاط بحرانی می‌شود. در شرایط فعلی با توجه به آخرین مطالعات سال 96 دشت‌هایی در این استان مانند کوار، زرقان، مرودشت، داراب و فسا دچار فرونشست بحرانی شده‌اند که برخی از این نقاط 6 تا 9 سانت فرونشست داشته‌اند. از شمال تا جنوب فارس دشت‌های بحرانی وجود دارد، حداکثر فرونشست دشت‌ها در فارس طبق این مطالعه مربوط به محدوده شهرستان قیر و کارزین به عمق 15 سانتی‌متر بوده است.او اصلی‌ترین عامل در بروز فرونشست را از بین رفتن منابع آبی دانست و افزود: تخلیه ذخایر آب زیرزمینی در طول سال‌های اخیر به دلیل الگوی کشت نادرست و استفاده از محصولات آب‌بر بدون توجه به اقلیم این استان یکی از اصلی‌ترین دلایل برای بحران فرونشست در فارس است. عوامل طبیعی غیرانسانی مانند تغییر اقلیم، شرایط ناپایدار زمین و گسل هم از سایر عوامل تشدیدکننده هستند که البته سهم اندکی در بروز این پدیده دارند. بطور کلی تنها راهکار حل این پدیده مدیریت منابع آب است در غیر این صورت وضعیت دشت‌های فارس بدتر می‌شود.
آبهای ارزشمندی که مدیریت نمی‌شوند
شرط و شروط جدید برای کشت دوباره برنج در استان فارس در حالی است که در چند سال اخیر، کشت این محصول آسیب‌های جدی را به منابع آب و خاک این استان وارد کرده است. مهرداد کاشفی، کارشناس حوزه آب و خاک درباره این موضوع به تعادل گفت: سال‌هاست که بسیاری از دشت‌های فارس مثل مرودشت، شیراز، کازرون که دریاچه پریشان روی آن قرار گرفته، فسا، داراب و جهرم متأثر از فرونشست زمین شده‌اند. نخستین فروچاله نیز بیش از ۱۵ سال پیش در دشت‌ارژن ایجاد شد اما در دوسال اخیر تعداد فروچاله‌ها زیادتر شده است. مهم‌ترین دلیل ایجاد فرونشست زمین، حفر چاه و برداشت بی‌رویه از آبهای زیرزمینی است.او افزود: حدود دو سال قبل در بخشی از کامفیروز که در محدوده پایلوت طرح حفاظت از تنوع زیستی زاگرس مرکزی قرار گرفته حدود 17 هزار هکتار مزارع زیر کشت برنج رفت. این مزارع بخش زیادی از آب سطحی و زیر زمینی حوضه را بلعید و به همین دلیل شاهد خشک شدن دریاچه‌های بختگان و پریشان در سال‌های گذشته بودیم و متأسفانه شدت خشکیدگی با تداوم این نوع کشت غلط و پر آب در استان فارس روز به روز تشدید شد. این کارشناس بیان کرد: هر کیلو برنجی که در این منطقه تولید می‌شود 840 لیتر آب مصرف می‌کند. با وجود این شاهد آن هستیم که به جای آنکه اجازه کشت محصولات آب بر به کشاورزان داده نشود، باز هم قرار است به صورت قانونی برنج‌کاری ادامه داشته باشد. آبهای ارزشمند یا از چاه‌های عمیق 300 متری یا از رودخانه‌ها برداشت غیرمجاز شده و به پای شالیکاری‌ها برود و بعد شاهد خشکیدگی گسترده دریاچه‌ها و تالاب‌ها و فرونشست زمین هستیم که به هیچ‌وجه قابل جبران نیست.این وضعیت در حالی است که بنا بر آمارهای رسمی، کاشت برنج در سال‌های 91 و 92 در استان فارس در گستره‌ای به وسعت 40 هزار هکتار از اراضی این استان بود اما در سال 96 و متاثر از خشکسالی، این محصول تنها در حدود 28 هزار هکتار از اراضی استان کاشته شد. این رقم در سال 97 به حدود 18 هزار هکتار کاهش یافته است. در حالی که کارشناسان بر این باورند که با تداوم شرایط خشکسالی، در سال‌های آتی نیز سطح زیر کشت برنج در فارس باید کاهش پیدا کند، مشخص نیست که تامین آب برای کشت دوباره این محصول قرار است از کجا تامین شود، آیا آبهای جاری منبه تامین مزارع است یا باز هم تراژدی حفر چاه و برداشت از ذخایر باقی مانده آبهای زیرزمینی تکرار می‌شود.
