گروه راه و شهرسازی | آزاده کاری |
ساعت ۲۳ و ۲۷ دقیقه 29 آذر سال گذشته بود که همزمان با شنیدن صدای مهیبی زمین تهران شروع به لرزیدن کرد. تهرانی‌ها سراسیمه به خیابان‌ها ریختند و در عرض چند دقیقه خیابان‌ها و بزرگراه‌های شهر پر از ماشین شد. شبکه ارتباطی تهران کاملا قفل شد و اکثر تهرانی‌ها با نگرانی تا صبح داخل ماشین‌هایشان در خیابان ماندند. شبکه‌های اطلاع‌رسانی رسمی هم مانند مسوولان سردرگم شده و اطلاعات دقیق در اخیتار شهروندان قرار نمی‌دادند. در این بین شبکه‌های مجازی غیر‌رسمی بر نگرانی‌ها دامن زده و وحشت بر شهر تهران غلبه کرده بود. تازه بعد از این حادثه بود که مسوولان هشدارهای کارشناسان مبنی بر وقوع زلزله 7 ریشتری در تهران را جدی گرفتند و گمانه‌زنی‌ها در خصوص و اینکه چه باید کرد شروع شد.
اما امروز که یک سال از وقوع این حادثه می‌گذرد. هنوز شهر تهران برنامه خاصی برای مقابله با این رخداد طبیعی ندارد و مسوولان همچنان به حرف و شعار در این زمینه بسنده می‌کنند. البته شاید بتوان گفت دلیل اصلی این امر نبود، متولی خاص مدیریت بحران است. هر چند در شهر تهران، شهرداری مسوول مدیریت بحران است، اما به دلیل نبود مدیریت یکپارچه در شرایط بحران کار زیادی از دست این نهاد بر نمی‌آید و تجربه نشان داده در این مواقع هر سازمانی ساز خودش را می‌نوازد.
البته طی یک سال گذشته اقدام‌هایی در این زمینه انجام شده و سازمان آتش‌نشانی با همکاری شهرداری اقدام به شناسایی ساختمان‌های نا ایمن بلندمرتبه کرده است. همچنین سازمان آتش‌نشانی نیز موفق شد تجهیزات جدیدی خریداری کند، سوله‌های بحران که تا قبل از این در اختیار صدا وسیما بود به شهرداری برگردانده شد. قطعا این اقدام‌ها برای شهر تهران با جمعیت 12 میلیونی کافی نیست و از شهردار جدید انتظار می‌رود تا در این زمینه بطور جدی ورود پیدا کند.
روز سه‌شنبه نیز پیروز حناچی در این باره گفت: در مقابله با زلزله ما دو راه پیش رو داریم؛ یا باید خود را به دست سرنوشت بسپاریم یا اینکه فرض کنیم زلزله در بدترین شرایط آمده و به دنبال راهکار مقابله با آن باشیم. به نظر می‌رسد، شهردار نسبتا جوان تهران که در رشته معماری و برنامه‌ریزی تحصیل کرده برنامه‌هایی برای مقابله با حوادث طبیعی دارد که قطعا باید آن را در اولویت برنامه‌های خود قراردهد.
به گفته عکاشه، پدر علم زلزله‌شناسی ایران، تهران منتظر زلزله بالای 7 ریشتری است و اکنون 35 سال است که در وقت اضافه قراردارد.آخرین زلزله مهیب تهران در عصر فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۴۶ قمری معادل ۱۸۳۰ میلادی، رخ داد، این زلزله در اثر حرکت گسل مشا و با بزرگی 7.1 ریشتر مربوط به ۱۷۷ سال
پیش است.
در این فاصله، در سال‌های ۱۳۳۴، ۱۳۶۲، ۱۳۰۹، ۱۳۲۶ چند زمین‌لرزه در تهران احساس شده که تنها از نظر ارتباط با گسل مشا اهمیت دارد. بر اثر این زلزله مناطق شمیرانات و دماوند تقریبا بطور کامل ویران شد و حدود ۷۰ روستا در شرق جاجرود از بین رفتند.در پایتخت حتی یک خانه از آسیب در امان نماند. بخشی از کاخ و بازار فروریخت و ساختمان سفارت انگلیس به‌سختی آسیب دید.براساس برخی گزارش‌ها در پهنه شمیرانات ۴۵هزار نفر کشته شدند. شاید در تاریخ حیات تهران، این بزرگ‌ترین زلزله‌ای باشد که در دوران قاجاریه به وقوع می‌پیوندد.
به گزارش «تعادل»، پس از زلزله سال گذشته تهران که با فاصله یک ماه از زلزله کرمانشاه رخ داد، زلزله‌های کوچک بسیاری در استان تهران و دماوند ثبت شد.در مدت فوق زلزله‌های زیادی در قسمت‌های مختلف کشور به ثبت رسیده است که از میانگین آن در سال‌های قبلی بیشتر بوده است.در منطقه‌ای که ایران واقع شده، از 20 میلیون سال پیش صفحه عربستان به صفحه اوراسیا برخورد کرده و با فشار آوردن به آن باعث چین خوردن پوسته و پدید آمدن رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس شده است و حرکت این صفحه منجر به بروز زلزله‌های کوچک و بزرگ در کشور ما می‌شود. اما آیا با توجه به تصادفی بودن زمان وقوع زلزله‌ها در مجموع می‌توان دلیلی برای افزایش تعداد زلزله‌ها در یک بازه زمانی خاص یافت؟
اثرگذاری عوامل بیرونی انسانی بر زلزله
کاوه عقلایی، دانشجوی دکترای رشته زلزله‌شناسی در دانشگاه گرنوبل فرانسه در مصاحبه با «تعادل»عنوان کرد که عوامل بیرونی انسانی از جمله ساخت سدها، استخراج منابع زیرزمینی مثل نفت و آب می‌تواند بر تغییرات سطح تنش در نواحی اطراف گسل تاثیر بگذارد. گسل یا گسله به انگلیسی (Fault) به شکستگی‌هایی اطلاق می‌شود که سنگ‌های دو طرف صفحه شکستگی نسبت به همدیگر حرکت کرده باشند. این جابه‌جایی می‌تواند از چند میلی‌متر تا صدها متر باشد. انرژی آزادشده هنگام حرکت سریع گسل‌های فعال، عامل وقوع اغلب زمین‌لرزه‌هاست.
گسل‌های بزرگ در پوسته زمین نتیجه حرکت برشی زمین هستند و زمین‌لرزه‌ها نیز نتیجه نیروی رهاشده حین لغزش سریع لبه‌های یک گسل به هم است. بزرگ‌ترین نمونه‌های گسل، مرزهای میان ورقه‌های زمین‌ساختی کره زمین است. از آنجا که یک گسل معمولاً از یک شیار مستقیم و مرتب تشکیل نشده و ناحیه‌ای از تغییر شکل‌های پیچیده زمین را در بر می‌گیرد، معمولاً به جای گسل از «منطقه گسلی» صحبت می‌کنند. بزرگ‌ترین گسل ایران گسل زاگرس است.
تغییرات درسرعت زاویه‌ای زمین
به گفته وی، اخیرا پژوهش‌هایی انجام شده مبنی بر اینکه تغییرات درسرعت زاویه‌ای زمین موجب ایجاد تغییرات در تعداد زلزله‌های بالای 7 ریشتر می‌شود و علت افزایش تعداد زلزله در کشور نیز می‌تواند در این راستا تفسیر شود.او در این باره گفت: گسل‌ها به عنوان عامل اصلی زلزله یک دوره بازگشت دارند.با توجه به اینکه در زمان زلزله انرژی جمع شده طی سال‌ها در گسل آزاد می‌شود، برای اینکه این انرژی دوباره در گسل جمع شود تا به مرحله آزاد‌سازی برسد، یک فاصله زمانی نیاز است که به آن دوره بازگشت گفته می‌شود.
عقلایی ادامه داد: به تازگی محققان تلاش کردند تا ببینند آیا بین دوره بازگشت زلزله با عوامل بیرونی رابطه‌ای وجود دارد یا خیر. محققان برای پی بردن به این منظور به کاتالوگ‌های زلزله، مراجعه کردند. نتایج این تحقیقات که توسط ربکا بندیکت از دانشگاه مونتانا و روجر بیلهام از دانشگاه کلورادو بولدردر سایت temblor منتشر شده است، نشان می‌دهد که با تمرکز روی زلزله‌های بالای 7 ریشتر، این زلزله‌ها در 100 سال گذشته تعدادشان بطور متوسط بین 10 تا 25 متغیر بوده است و در بازه‌های 15 تا 35 سال نوسان داشته است. گرچه عدم قطعیت این نوسان بسیار زیاد است ولی در عین حال این نوسانات با تغییرات طول روز در دهه‌ها شباهت دارد.طول روز در دهه‌های مختلف دچار تغییراتی می‌شود در برخی دهه‌ها طول روز کوتاه‌تر از دهه‌های دیگر است که این به شکل متناوب اتفاق می‌افتد.
وی ادامه داد: با توجه به این موضوع می‌توان تغییرات زلزله‌های بالای 7 ریشتر را به چرخش زمین ربط داد.کاهش سرعت زاویه‌ای زمین که همان مشتق زمانی طول روز است در دوره‌های 5 تا 6 ساله اتفاق می‌افتد. از این دوره‌های 5 تا 6 ساله می‌توان برای پیش بینی دوره‌هایی که سرعت زمین کم است و در واقع طول روز بیشتر است، استفاده کرد. در واقع این دوره‌ها می‌تواند برای پیش بینی دوره‌هایی که افزایش زمین لرزه بالای 7 ریشتر اتفاق می‌افتد، الگوی خوبی باشد. محققان با بررسی و آنالیز داده‌ها متوجه شدند در دوره‌هایی که سرعت زاویه زمین کمتر است تعداد زلزله‌های بالای 7ریشتر نیز 15 درصد نسبت به میانگین طولانی مدت افزایش یافته است.
این کارشناس زلزله ادامه داد: شاید گفته شود این دوره به اندازه دوره بازگشت طبیعی گسل‌ها نیز هست. اما تفاوت دراین جاست که دوره بازگشت بسیاری از گسل‌ها بین 20 تا 60 سال است. اما برای این مطالعه یک توضیح فیزیکی نیز وجود دارد. اینکه وقتی سرعت زاویه زمین کمتر است شعاع «گوشته»-به قسمتی از زمین گویند که در فاصله ۲۹۰۰ کیلومتری از سطح زمین قرار دارد. گوشته حدفاصل بین پوسته و هسته است. گوشته حالتی نیمه جامد دارد و مانند خمیر است. گوشته اطراف هسته را فرا گرفته است، - کاهش می‌یابد.یعنی محیط زمین در استوا چند میلی متر کاهش می‌یابد.
این کارشناس زلزله ادامه داد: از آن جا که صفحات لیتوسفریک زمین قادر به تحمل کاهش محیط زمین نیستند، فشار ناشی از این کاهش ناخودآگاه به صفحات پوسته زمین منتقل می‌شود. صفحات پوسته زمین همان جایی هستند که گسل‌ها در آن شکل گرفته‌اند و زلزله در آنها اتفاق می‌افتد. در واقع چرخش زمین عامل ایجاد زلزله نیست اما از این تحقیق می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که تغییرات در سرعت چرخش زمین می‌تواند در زمان رخ دادن آنها تا 15 درصد نقش داشته باشد.البته این مطالعه فقط به تعداد زلزله‌ها پرداخته است و انرژی آزاد شده توسط گسل‌ها در آن مورد توجه نبوده است.به عنوان مثال، در این مطالعه ارزش عددی زلزله 9 و 7 ریشتری یکسان در نظر گرفته شده است حال آنکه از نظر انرژی آزاد شده بسیار
تفاوت دارند.
وی با بیان اینکه گسل‌ها دوره‌های بازگشت متفاوتی از 10 تا 100 سال دارند، افزود: این دوره بازگشت به خودی خود می‌تواند تحت تاثیر عوامل بیرونی زیادی قرار گیرد. ساخت سدها، برداشت‌های زیرزمینی از جمله آب‌های زیر زمینی و نفت که بعضا منجر به فرو نشست هم می‌شوند می‌توانند از جمله عوامل بیرونی تاثیرگذار بر دوره بازگشت گسل‌ها باشند. همان‌طور که عنوان شد تحقیقات نشان داده یکی دیگر از عوامل بیرونی تاثیرگذار در دوره بازگشت گسل‌ها سرعت زاویه زمین است. از این منظر، می‌توان تعداد زلزله‌های بزرگی که اخیرا در کشور ما بسیار زیاد شده را تفسیر کرد. از آن جا که اکنون در دوره‌ای هستیم که سرعت زاویه زمین کمتر است بنابراین در یک دوره 5 تا 6 ساله می‌توانیم انتظار زمین‌لرزه‌های بیشتری داشته باشیم.
