گروه انرژی|فرداد احمدی|
اینکه ایران دقیقأ چقدر گاز طبیعی به چه کشورهای صادر می‌کند معمولأ از دید رسانه‌ها پنهان می‌ماند که البته وزارت نفت مدعی است که صادرات گاز در نظام جهانی به مسائل سیاسی و امنیتی گره خورده و چنین آماری‌هایی را هیچ یک از کشورها به‌طور شفاف اعلام نمی‌کنند. اخیرا وبسایت «میز» که وضعیت نفت و گاز در خاورمیانه را مورد ارزیابی قرار می‌دهد، برآورد کرده است که در سال 2019 میلادی، حجم کلی صادرات گاز ایران به کشورهای همسایه بیش از 15 میلیارد متر مکعب در سال، معادل 41 میلیون مترمکعب در روز بود که به نسبت سال قبل از آن حدود 2 میلیارد متر مکعب، معادل 5 میلیون و 480 هزار بشکه در روز بیشتر بوده است. همچنین روز گذشته روابط عمومی وزارت نفت در پاسخ به گزارشی از خبرگزاری فارس که به انتقاد از عملکرد این وزارتخانه در صادرات گاز ایران پرداخته بود، جوابیه‌ای را در همین خبرگزاری انتشار داد که برخی ابعاد وضعیت صدور گاز ایران به سایر کشورها را روشن ساخته است. در این جوابیه آمده که ایران با تمامی اکثر کشورهای همسایه که متقاضی گاز هستند قرارداد دارد که ترکیه، عراق و پاکستان از جمله مهم‌ترین آنها هستند. همچنین مذاکرات برای صادرات بیشتر گاز طبیعی هم‌اکنون هم در جریان است اما به دلیل ماهیت سیاسی-امنیتی این کالا در نظام بین‌الملل نمی‌توان اطلاعات این مذاکرات را با شفافیت در اختیار عموم قرار داد. با توجه به اطلاعات وبسایت «میز» و جوابیه روابط عمومی وزارت نفت به خبرگزاری فارس، ایران اکنون به عراق، ترکیه، پاکستان، آذربایجان و ارمنستان گاز طبیعی صادر می‌کند.
هنگامی که دولت امریکا صنعت نفت ایران را مورد تحریم قرار داد، عراق که به برق و گاز ایران وابستگی زیادی دارد تبدیل به عرصه رقابت این دو کشور شد. در حوزه انرژی، ایران که سهم بزرگی از صادرات نفت خام خود به اروپا، هند، کره جنوبی، ژاپن و چین را از دست داده، از اهرم وابستگی عراق به برق و گاز استفاده کرد تا صادرات این اقلام به این کشور را توسعه دهد و صادرات گاز به ترکیه را هم توانست حفظ کند. اما فشارهای سیاسی امریکا بر مبادلات انرژی ایران باعث شد که ایران بیش از پیش از ارایه آمار فروش کالاهای انرژی خود اجتناب کند. این پنهانکاری‌ها در کنار حقیقت کلی موفقیت ناچیز ایران در عرصه صدور گاز (که نمونه اعلای آن را می‌توان در وضعیت معلق قرارداد صادرات گاز به پاکستان از طریق خط لوله صلح مشاهده کرد)، فارغ از آنکه نقش وزارت نفت در این عدم موفقیت چقدر بوده، اخیرا انگیزه‌ای برای خبرگزاری فارس فراهم کرده تا رشته انتقاداتی را به این وزارتخانه وارد کند. این انتقادات در محورهای اوضاع صادرات گاز به کشورهای ترکیه، پاکستان، عراق و دیگر کشورهای همسایه بوده‌اند و وزارت نفت در جوابیه‌ای که در همین خبرگزاری انتشار یافته سعی کرده است به این انتقادات پاسخ دهد که در خلال این پاسخ‌ها می‌توان اطلاعاتی درباره وضعیت صادرات گاز ایران به دست آورد.
در این جوابیه ضمن اشاره به وجود 6 قرارداد گازی میان ایران و همسایگان، آمده است که «ایران تقریبا با تمام کشورهای منطقه که متقاضی گاز هستند قرارداد دارد، ترکیه، عراق، و پاکستان در همین فهرست هستند، و به صورت بدیهی کشوری همچون ترکمنستان که خود صادرکننده گاز است نمی‌تواند در ردیف اهداف بازاریابی صادرات گاز ایران قرار بگیرد، یا کشور افغانستان که فعلا تقاضای مازاد ندارد به صورت منطقی در فهرست اهداف احتمالی صادرات گاز ایران نیست.»
همچنین وزارت نفت در جوابیه خود به خبرگزاری فارس، بیان کرده که موضوع صادرات و تمدید قراردادهای صادراتی گاز «یک مساله تخصصی و چندبعدی است که به‌شدت متاثر از مسائل کلان سیاسی-امنیتی و اقتصادی کشورهای ذی‌نفع است. صادرات گاز قطعا از مسائلی همچون روابط خارجی و موضوعات سیاسی بین‌المللی تاثیر می‌پذیرد، این مساله ربطی به کشور ایران یا جنس گاز طبیعی ایران هم ندارد و در همه جهان تمامی فعالان بازار انرژی ارتباط آن با مسائل کلان سیاسی و بین‌المللی را پذیرفته‌اند. از طرفی ذات مذاکرات مرتبط با صادرات گاز بخشی از اسرار تجاری شرکت‌های فعال در آن است و بی‌شک رسانه‌ها از جزییات مذاکرات احتمالی با کشورهای خریدار گاز ایران اطلاع درستی ندارند، ضرورتی هم به طرح آنها تا زمان قطعی شدن نتایج وجود ندارد.»
رشد صادرات گاز به همسایگان
آماری که وبسایت «میز»، تحلیلگر امور نفت و گاز خاورمیانه در خصوص صادرات گاز ایران طی سال‌های اخیر ارایه داده، نشان می‌دهد که مجموع صادرات گازی ایران به همسایگان در سه سال اخیر رشد داشته است. در سال 2011 ایران کمتر از 9 میلیارد متر مکعب در سال گاز به خارج صادر می‌کرد که بیش از 8 میلیارد متر مکعب آن به ترکیه فروخته می‌شد. سایر کشورهای متقاضی گاز ایران آذربایجان و ارمنستان بودند که سهم اندکی را به خود اختصاص داده بودند. در سال 2017 که شکست داعش در عراق رسما اعلام شد، بخش مهمی از مشارکت ایران در پروژه‌های بازسازی این کشور در صنعت برق تقریبأ فروپاشیده آن پیگیری شد و صادرات گاز طبیعی برای تأمین سوخت نیروگاه‌ها آغاز شد. در این سال کل صادرات سالانه ایران به بیش از 13 میلیارد متر مکعب رسید. در این سال ترکیه نزدیک به یک میلیارد متر مکعب بیشتر از همیشه از ایران گاز خرید و آذربایجان و عراق نیز مشتری نزدیک به 2 میلیارد متر مکعب از گاز طبیعی ما شدند. سال 2018 که تحریم‌های امریکا علیه صنعت نفت ایران مجددأ اعمال شد، صدور گاز به ترکیه به همان میزان حدود 8 میلیارد متر مکعب در سال بازگشت و آذربایجان هم به میزان بسیار اندکی گاز وارد کرد، اما رشد صادرات این حامل انرژی به عراق، حجم کل صادرات آن را تا حدودی
جبران کرد.
در سال 2019، جهش صادرات گاز به عراق چشمگیر بود و این کشور را تقریبأ هم‌تراز با ترکیه به مهم‌ترین خریدار گاز ایران تبدیل کرد. در این سال‌ها ارمنستان نیز گاز بیشتری از ایران خرید. حجم کلی صادرات گاز ایران به بیش از 15 میلیارد متر مکعب در سال، یا بیش از 41 میلیون متر مکعب در روز رسید که یعنی ایران توانسته است در سال 2019 حدود 5.1 درصد از گاز تولیدی خود را صادر کند. نمود افزایش صادرات گاز ایران به عراق در بهبود وضعیت برقی این کشور در سال 2019 نمایان است. به‌طوری که بر اساس گزارش «میز»، این کشور در سال 2019 توانسته است 20 درصد به توان تولید برق خود اضافه کند و آن را از 12 گیگاوات در سال 2018 به 16 گیگاوات در سال 2019 برساند. رشد 20 درصدی توان تولیدی برق عراق 5 درصد از هدفگذاری رشد 15 درصدی این کشور برای سال 2019
بیشتر است.
مجید عباس‌پور، کارشناس حوزه انرژی در خصوص وضعیت صادرات گاز طبیعی به همسایگان، به «تعادل» گفت که «در مورد پاکستان، با توجه به اقدامات عملیاتی و همچنین رایزنی‌های انجام شده، به مرحله بهره‌برداری رسیدن قرارداد گازی ایران پاکستان امکان‌پذیر است. اما باید در نظر داشت که با توجه به افزایش تقاضای 5 درصدی داخل در برق و گاز، در امر صادرات محدودیت وجود دارد. یعنی باید بنشینیم و محاسبه کنیم که با توجه به توان افزایش تولید گاز و نیز سرعت رشد مصرف این حامل انرژی، آیا ظرف 15 سال آینده مازاد تولیدی داریم که بخواهیم آن را صادر کنیم؟»
به گفته عباس‌پور، «بهتر است که گاز به جای آنکه به صورت خام صادر شود، تبدیل به برق یا ال‌ان‌جی شود تا ارزش افزوده چند برابری داشته باشد. بنابراین بحثی جدی در میان کاشناسان گازی کشور در حال تحلیل و بررسی است که آیا ایران باید به صادرات گاز تکیه کند یا با توجه به طرح ایران برای ایجاد شبکه منطقه‌ای برق و تبدیل شدن این کشور به هاب برقی منطقه، بهتر است که ظرفیت نیروگاهی را افزایش دهیم و تولید و صادرات برق را در دستور کار قرار دهیم.»
