سولماز رضایی
دکترای شهرسازی
آلودگی هوا در مفهوم کلی و بر اساس استاندارد‌های جهانی به افزایش غلظت مواد خارجی در هوا یا تغییر در ویژگی‌های طبیعی جو براثر عوامل مختلف شیمیایی، غباری یا زیست‌شناسی اطلاق می‌شود که گاه زمینه‌یی انسانی دارد و گاه طبیعی. مهم‌ترین آلاینده‌های ناشی از فعالیت‌های انسانی شامل مونوکسید کربن، اکسیدهای گوگرد، اکسیدهای نیتروژن، ترکیبات آلی و ذرات معلق است. بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی سازمان جهانی بهداشت سالانه قریب به 7 میلیون نفر در سراسر جهان بر اثر عوارض ناشی از آلودگی هوا جان می‌سپرند. همچنین به گفته کارشناسان بر اساس تحقیقات صورت گرفته از سال 2008 تا 2013، سطح آلودگی هوا در شهر‌های جهان بطور متوسط 8 درصد افزایش یافته و نیز بیش از 80 درصد جمعیت شهرنشین جهان در شهرهایی زندگی می‌کنند که سطح آلودگی هوا در آنها بالاست.
معضل آلودگی هوا و سایر معضلات زیست محیطی نوظهور، مانند بسیاری از مسائل و مشکلات مرتبط با حوزه شهر و شهرنشینی، ناشی از تغییر روش‌ها و الگوهای زندگی جدید بشر و روند رو به رشد شهرنشینی در جهان است. روندی که براساس نظر بعضی از فعالان محیط زیست، به عدم تعادل میان رشد جمعیت شهر نشین و رشد امکانات لازم برای یک زندگی شهری اصولی منجر شده است.
در کلان‌شهر تهران برای نخستین‌بار در سال 1374 نخستین هشدار جدی به جهت پدیدار شدن معضل آلودگی هوا توسط کارشناسان مختلف در قالب بیانیه «هوای تهران 74» اعلام و از این پدیده تحت عنوان بحران ملی یاد شد. بیانیه‌یی که شاید اگر مسوولان ذی‌ربط در اجرای الزامات قانونی مصوب مربوط به پیشگیری از معضل آلودگی هوا در کلانشهرها اهتمام بیشتر و دقیق‌تری به خرج می‌دادند، اکنون شاهد گسترش روزافزون و افسارگسیخته آن نبودیم. متاسفانه در کشور ما بحث آلودگی هوا تبدیل به مفهومی روزمره برای شهروندان و امری عادی و ظاهراً لاینحل برای مسوولان مرتبط با حوزه‌های زیست محیطی شده و در عین حال زمینه‌های لازم برای ایجاد فضای احساس مسوولیت فردی در شهروندان ایجاد نشده است.
همچنین ورود مولفه‌های سیاسی در انجام اقدامات موثر و کاهنده این معضل، در عدم حصول نتیجه مطلوب نقشی پر رنگ داشته است. آمارهای مختلفی در خصوص تعداد فوت ناشی از آلودگی هوا به خصوص در ماه‌های سرد سال به دلیل وقوع پدیده وارونگی در شهرها و به خصوص پایتخت کشور وجود دارد که همگی حاکی از شرایط اضطراری وضع موجود است.
بر اساس همکاری صورت گرفته میان مدیریت شهری وقت تهران و سازمان جایکا -سازمان دولتی مستقل بین‌المللی در ژاپن- در اواخر دهه 80، روزانه نزدیک به دو هزار تن آلاینده در تهران منتشر می‌شود که نزدیک به 90 درصد از این آلاینده‌ها مربوط به آثار سوخت‌های فسیلی مورد استفاده در وسایل نقلیه است. خودروهایی که به دلایل فرسودگی، عدم رعایت استاندارد‌های لازم در ساخت و نیز کیفیت پایین سوخت مصرفی، چنین وضعیتی را سبب شده‌اند.
آنچه بدیهی است، برای حل یا کاهش میزان آلودگی در کلانشهرها، به یک برنامه‌ریزی دقیق، چند وجهی و منطبق با واقعیات روز نیاز است. برنامه‌یی که زمینه‌های ایجاد آلودگی را بشناسد و با درکی دقیق از میزان تاثیر هر کدام، راهکاری مبتنی بر ظرفیت‌های اجرای دستگاه‌ها و سازمان‌های دخیل در این موضوع را در یک بازه زمانی قابل قبول ارائه نماید. هر گونه اقدام برای کاهش میزان آلودگی هوا در کلانشهرها در وهله اول به مدیریتی یکپارچه و ایجاد هماهنگی‌های میان سازمانی در این زمینه نیاز دارد. در مرحله بعد با توجه به شرایط اقلیمی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی برای هر منطقه جغرافیایی راهکارهای متنوعی در این خصوص وجود دارد که می‌توان به این موارد اشاره کرد:
نظارت دقیق بر فعالیت واحد‌های صنعتی آلاینده، ارتقای استاندارد‌های زیست محیطی خودروها و موتور سیکلت‌ها با رویکرد تولید خودروهای کم مصرف و هیبریدی، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، تعویض مبدل کاتالیزور خودروهای انژکتوری، سی ان جی سوز کردن خودروها، بهسازی سیستم سوخت آمایی و جرقه خودروهای کاربراتوری وگسترش ناوگان حمل و نقل عمومی با توجه به ساختار شهرها و ایجاد زمینه‌های فرهنگی برای استفاده همگانی.
علاوه بر اینها بهبود کیفیت فرآورده‌های نفتی، مدیریت هوشمند ترافیک و آموزش اصولی فرهنگ صحیح رانندگی، پایش دقیق آلودگی هوا و استفاده علمی از نتایج آماری به دست آمده، ترویج فرهنگ مشارکت اجتماعی و ایجاد حس مسوولیت همگانی، گسترش فناوری‌های نوین ارائه خدمات مختلف شهری برای کاهش جابه‌جایی‌ها در شهر، ایجاد زمینه‌های تولید و استفاده از انرژی‌های پاک، گسترش فضای سبز با توجه به اقلیم منطقه، استفاده از تکنولوژی‌های نوین مانند حمل و نقل الکترونیکی و دودکش‌های خورشیدی، تمرکززدایی و ایجاد زمینه فعالیت‌های اقتصادی به صورت متوازن در سراسر کشور، اجرای طرح LEZ و ایجاد محدودیت تردد خودروها در محدوده طرح‌های ترافیکی بر اساس میزان آلایندگی خودروها را نیز می‌توان به موارد بالا افزود.
در سال 1379 طرحی تحت عنوان «برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران و سایر کلانشهرها» در هفت محور به تصویب رسید و در سال‌های 82 و 83 برخی از محورهای آن بازنگری و تکمیل شد. آنچه مشهود است توجه زیادی در بحث آلودگی هوا در قوانین بالادستی همچون اصل پنجاهم قانون اساسی، قانون برنامه چهارم توسعه، مصوبات مجلس شورای اسلامی، هیات وزیران، شورای عالی حفاظت از محیط زیست و شورای اسلامی شهر تهران صورت پذیرفته است. ولی آنچه می‌تواند باعث حصول نتیجه مطلوب در این زمینه شود، ضمانت اجرایی این قوانین و اهتمامی جدی جهت انجام اقدامات غیر مقطعی و مستمر است.
