گروه راه و شهرسازی آزاده کاری
معضل ترافیک تهران موضوع جدیدی نیست و سال‌هاست که مسوولان و کارشناسان مختلف درباره آن صحبت می‌کنند و راهکار ارائه می‌دهند. راهکارهایی که یا اجرا نمی‌شوند یا در صورت اجرا تاکنون نقش چندانی در کاهش ترافیک شهر نداشته‌اند. با وجود اینکه انتظار می‌رود در فصل تابستان به دلیل تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها حجم ترافیک کاهش یابد اما عملا در ماه‌های گذشته شاهد بودیم که خیابان‌ها و بزرگراه‌های تهران ترافیک سنگینی را تجربه کردند ترافیک سنگینی که گاه واکنش رییس پلیس راهور و حتی اعضای شورا را به همراه داشت.
هم‌اکنون پیک‌ترافیک در خیابان‌های تهران طبق اعلام معاونت حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری در فاصله زمانی 17 تا 19:30 شکل می‌گیرد، اما در بخشی از خیابان‌های پایتخت حجم سنگین ترافیک تا ساعت 22 نیز ادامه دارد که گفته می‌شود علت این وضعیت ناشی از افزایش سفرهای تفریحی با هدف گردش و خرید در ساعت‌های غیراداری در شهر تهران است. درباره افزایش حجم ترافیک، تغییر پیک‌ترافیک و همچنین طولانی‌شدن زمان پیک، پلیس نظر دیگری دارد و معتقد است، نقطه اوج ترافیک شبانگاهی در تهران از ساعت 18:30 شروع می‌شود و در معابر اصلی حداقل تا ساعت 21 ادامه پیدا می‌کند.
برخی مسوولان «رشد سفرهای تفریحی» و افزایش تعداد خودروها در شهر تهران را در تشدید حجم تردد شبانه خودرو در معابر اصلی پایتخت مطرح می‌کنند. به گفته این عده در کلان‌شهر تهران هر سال نسبت به سال قبل، بار ترافیک به اندازه افزایش حداقل 150 هزار خودرو جدید به شهر، سنگین‌تر می‌شود که اثر مستقیم آن بر پیک ترافیک کاملا محسوس و قابل مشاهده خواهد بود. شبکه راه‌های شهری باید برای دسترسی‌های کوتاه، پیاده‌روها و دسترسی بلند سواره‌روها و بر اساس اصول مهندسی ترافیک و با لحاظ عرض و ظرفیت راه، سرعت مجاز خودروها طراحی شوند و با استفاده از سیستم‌های هوشمند و سایر ابزارهای مدیریت ترافیک نیز حرکت روان و ایمن انواع وسایل نقلیه و پیاده‌روها را تحت کنترل مستمر قرار داد. همچنین در شبکه راه‌های شهری باید فضاهای معین برای حرکت پیاده در پیوند با سفرهای سواره پیش‌بینی شود. جانمایی درست و احداث ایستگاه‌های تاکسی و محل توقف سایر وسایل نقلیه عمومی برای سوار و پیاده کردن ایمن مسافران به نحوی که موجب ایجاد ترافیک و اختلال در حرکت روان وسایل نقلیه نشود، باید مورد توجه قرار گیرد. چنانچه در شهر تهران شاهد هستیم کمتر به این موضوع‌ها توجه شده و به گفته پویا علاء الدینی دانشیار برنامه‌ریزی شهری، تهران پیاده رو ندارد. در واقع یکی از انتقاداتی که بر عملکرد 12 ساله قالیباف در شهرداری تهران وارد می‌کنند، این است که وی رویکرد اتوبان محور و ماشین محور داشته و کمتر به المان‌ها و عناصر انسانی توجه کرده است. این در حالی است که امروزه در شهرهای بزرگ دنیا ساخت و توسعه بزرگراه‌ها و اتوبان‌ها متوقف شده و جای آن را توسعه حمل و نقل عمومی به خصوص مترو گرفته است.
افزایش حجم ترافیک بیش از ظرفیت راه
ترافیک شهر تهران دلایل گوناگونی دارد. شهروندان تهرانی در سال‌های اخیر با رشد و افزایش مستمر شاخصه‌های معیوب بودن و ناکارآمدی سیستم مدیریت کنترل ترافیک در شبکه راه‌های شهری و راه‌های شریانی و خیابان‌های محلی مواجه هستند. گره‌های ترافیکی به ویژه در راه‌های شریانی، تقاطع‌های اصلی و تونل‌ها وجود دارد و در اغلب موارد به دلیل اینکه حجم ترافیک از ظرفیت راه مورد نظر بیشتر است، راه بندان‌های طولانی ایجاد می‌شود و در زمان تعمیر و نگهداری زیرساخت‌های حمل و نقل در شبکه راه‌ها نیز به دلیل کاهش عرض راه‌ها و سایر محدودیت‌ها، راه بندان‌های طولانی ایجاد می‌شود. همچنین گاه شاهد هستیم که خرابی چراغ راهنمایی و رانندگی یا طولانی بودن مدت چراغ قرمز مانند چراغ قرمز میدان توحید منجر به ایجاد صف طولانی از خودروها شده است. اینها مواردی است که باید مورد توجه شرکت کنترل ترافیک قرار گیرد. علاوه بر این اصلاح هندسی معابر نیز باید در دستور کار قرار بگیرد.
تغییر ساعت ادارات و مدارس
یکی از راه‌هایی که طی سال‌های گذشته برای کاهش بار ترافیکی در زمان بازگشایی مدارس اجرا می‌شد، تغییر ساعت آغاز به کار مدارس و ادارات بود که مشکلاتی را برای زنان و مردان کارمندان به وجود آورد. بعد از روی کار آمدن دولت یازدهم این طرح در کنترل ترافیک بی‌تاثیر ارزیابی شد و دولت آن را لغو کرد. با وجود این، 10 روز پیش، سید مازیار حسینی، معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران از شروع مجدد این طرح در پاییز امسال خبر داد و گفت که پیشنهاد تغییر ساعت کاری برخی ادارات برای کنترل ترافیک آغاز سال تحصیلی جدید، در نخستین جلسه ستاد هماهنگی استقبال از مهر شهر تهران مطرح و مقرر شد بررسی‌های کارشناسی درباره تاثیر آن انجام شود.
بر این اساس، قرار است با اخذ مجوز شورای ترافیک شهر تهران برای دو هفته اول مهرماه ساعت آغاز به‌کار برخی از مشاغل تغییر یابد. به عنوان مثال، ساعت شروع کار ادارات دیرتر از مدارس انتخاب شود تا والدین بعد از رساندن فرزندانشان به مدرسه به محل کار خود بروند.
هر چند به گفته حسینی، این ایده نیاز به بررسی کارشناسی دارد اما سردار حسین مهماندار، رییس پلیس راهور تهران بزرگ در این باره با قاطعیت بیشتری صحبت کرده و معتقد است که استفاده از شیوه‌هایی نظیر تغییر ساعت کاری برای کنترل ترافیک موقت در بسیاری از شهرهای بزرگ «عرف» است و پلیس از بهره‌گیری از این قبیل شیوه‌ها استقبال می‌کند. به‌گزارش «تعادل» قرار است ایده مذکور از سوی مدیریت شهری مورد بررسی کارشناسی قرار گیرد و فعلا در حد پیشنهاد مطرح شده است.
این طرح امسال در حالی مطرح شده که سال‌های 89 و 90 نیز با مختصات دیگری مبتنی بر تغییر ساعت کار بانک‌ها و مدارس توسط دولت نهم اجرا شد. مجتبی شفیعی، دبیر وقت شورای عالی ترافیک در آن زمان از کاهش 15 درصدی ترافیک به واسطه اجرای طرح مذکور خبر داد. مدافعان طرح مذکور می‌گویند، در صورتی که فاصله زمان شروع به کار مدارس و ادارات به نحوی تنظیم شود که والدین پس از رساندن فرزند خود به مدرسه، بلافاصله در محل کار حاضر شوند، این طرح سبب می‌شود بار ترافیک در بازه زمانی وسیع‌تری توزیع شود، چرا که کارمندان بدون فرزند، کمی دیرتر از کارمندانی که فرزند دارند، از منزل خارج خواهند شد.
هر چند به گفته معاون شهردار، این مساله باید در شورای ترافیک تهران مورد بررسی قرار گیرد اما وقتی ساعت ادارات به خصوص در کلان‌شهر تهران تغییر کند، مشکلاتی را برای کارمندان ادارات به وجود می‌آورد. اگر مدرسه یک ساعت شروع به کار کند و ادارات هم ساعت دیگری آغاز شود، با توجه به اینکه در اکثر خانواده‌ها زن و مرد شاغل هستند، برای اینکه فرزند خود را به مدرسه ببرند با مشکل مواجه می‌شوند و این طرح بدون کار کارشناسی باعث بهم ریختگی نظم خانواده‌ها می‌شود. بنابراین معضلات ترافیکی را باید با راه‌حل‌هایی که به نظم خانواده لطمه نمی‌زند و زندگی مردم را روان‌تر می‌کند، برطرف کرد نه با تغییر ساعت ادارات که مردم دچار سردرگمی شوند. اجرای شتابزده این طرح‌ها تبعاتی دارد که نمی‌توان به زودی از کنار آن گذشت و باعث مشکلات برای شهر و خانواده‌ها می‌شود.
سجاد خسروی، دکترای برنامه‌ریزی شهری در گفت‌وگو با «تعادل» در ارتباط با دلایل ایجاد ترافیک، راهکار‌ها و تبعات آن توضیحاتی عنوان کرد. خسروی ابتدا با بیان اینکه ترافیک به معنای رفت و آمد جانداران، انسان یا وسایل نقلیه در مسیرهای پیش بینی شده و نیز معنای عبور اطلاعات است، اظهار کرد: واژه ترافیک از ریشه ایتالیایی traffic گرفته شده است که به معنای تجارت و معامله است. امروزه در برخی ترکیب‌های انگلیسی مانند قاچاق انسان و قاچاق اسلحه از واژه ترافیک استفاده می‌شود. در ایران و در زبان فارسی به شلوغی ایجاد شده در اثر استفاده عابران پیاده، جانوران، وسایل نقلیه و غیره ترافیک یا راهبندان گفته می‌شود. همچنین واژه ترافیک برای عبور اطلاعات و دیتاهای مخابراتی نیز کاربرد دارد اما امروزه از این واژه بیشتر برای ازدحام وسائل نقلیه استفاده می‌شود که با گسترش شهرنشینی و پرجمعیت شدن شهرها مشکلات فراوانی را با خود به همراه داشته است.
خسروی با بیان اینکه می‌توان گفت یکی از بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین مشکلات شهرهای امروزه وجود ترافیک است، تصریح کرد: با توجه به آثار معضل ترافیک شهری بر ابعاد مختلف زندگی شهروندان، حمل و نقل به عنوان نبض حیات شهرها، تعیین راهبرد و سیاست‌گذاری برای کنترل و کاهش ترافیک اهمیت فراوانی دارد. ترافیک یکی از چالش‌هایی است که هر فرد در شهرهای با جمعیت زیاد آن را تجربه می‌کند. در کشور ما خودرو بیش از آنکه به منزله یک وسیله حمل و نقل در نظر گرفته شود، وسیله‌یی برای نمایش پایگاه اقتصادی و استقلال و حفظ حریم خصوصی محسوب شده و برای نسل جوان دارای جذابیت است. در حالی که این نگرش نسبت به خودرو سال‌ها پیش در کشورهای اروپایی رایج بوده و هم‌اکنون از قدرت اجتماعی آن کاسته شده است.
استفاده از تجربه شهرهای بزرگ اروپایی
وی با تاکید بر اینکه استفاده بیش از اندازه از خودروهای تک سرنشین و عدم استفاده از ناوگان حمل و نقل عمومی که مصداق ضعف پایگاه اقتصادی و فرهنگی شمرده می‌شود، باعث ترافیک شدید خصوصاً در شهرهای بزرگ ایران و کلان‌شهر تهران شده و شاهد رشد تصاعدی ترافیک در خیابان‌های شهر هستیم، عنوان کرد: تجربه شهرهای بزرگ اروپایی می‌تواند در بهبود معضل ترافیک برای شهرهای ما مفید باشد. شهرداری‌های شهرهای بزرگ اروپایی با همکاری دولت توانسته‌اند از ابزارهای قانونی تحت اختیار خود به نفع بهبود کیفیت هوای شهر استفاده کرده و طرح‌هایی برای کاهش ازدحام ترافیک خودروهای شخصی و در نتیجه تصفیه هوای آلوده شهرها اجرا کنند. از جمله این طرح‌ها می‌توان به تنظیم مالیات و عوارض برای دارندگان خودروهای شخصی، ممانعت از تردد خودروهای با آلایندگی زیاد در مناطق پر ترافیک، اخذ عوارض از خودروهای شخصی که در مناطق شلوغ شهر تردد می‌کنند، مدیریت سخت‌گیرانه پارک‌های حاشیه‌یی و اجرای مقطعی طرح زوج و فرد در این شهرها اشاره کرد که کمک کرده این شهرها دارای ترافیک سبکی با انبوه خودروها باشند.
مدیریت فضاهای پارک خودرو
این کارشناس شهری یکی از راهکارهایی که می‌تواند در بهبود ترافیک در کلان‌شهرهای ما موثر باشد را مدیریت فضای پارک حاشیه‌یی دانست و گفت: قانونمند کردن یا محدود کردن تعداد فضاهای پارک در دسترس یکی از راهکارهای بهینه کاهش استفاده از خودروهای شخصی و تشویق به استفاده از حمل و نقل عمومی است. شهرهایی مانند پاریس وکپنهاگ سیستم فضاهای پارک خود را مدرن کرده‌اند. در این سیستم، تعداد فضاهای عمومی و مجاز پارک حاشیه‌یی خودرو بطور قابل توجهی از طریق توقف سرمایه‌گذاری شهرداری‌ها در این حوزه کاهش داشته و بر فضاهای پارک رایگان تعرفه وضع شده یا تعرفه‌های قبلی پارکینگ‌های موجود افزایش یافته است. این اقدامات باعث کاهش حجم تردد خودروها در معابر درون شهری شده است. در کپنهاگ، با کاهش فضاهای پارک در معابر شهری، پارکینگ‌های عمومی جدید زیرزمینی برای شهروندان نیز ایجاد شده است تا آنها را برای بخشی از سفرهای روزانه درون شهری به استفاده از مترو تشویق کند. در نتیجه این سیاست‌ها، امروزه در پایتخت دانمارک معابر شهری کم ازدحام‌تر از گذشته هستند.
شرط شماره‌گذاری خودروهای جدید
به گفته وی، تهران دیگر ظرفیت پذیرش خودروهای جدید را ندارد و همین تعداد نیز بیشتر از ظرفیت خیابان‌های تهران است. پیشنهاد می‌شود شماره‌گذاری خودروهای جدید در تهران ممنوع و شماره‌گذاری هر خودروی جدید تنها مشروط به از رده خارج کردن یک خودروی فرسوده شود. با این کار هم از ورود خودروهای جدید به جریان ترافیک تهران جلوگیری می‌شود و هم خودروهای فرسوده از رده خارج می‌شوند که این کار به کاهش آلودگی هوا نیز می‌انجامد. این طرح در بلندمدت قابل بازنگری است و تنها برای مدت محدود و دستیابی به زیرساخت‌های مناسب حمل و نقل شهری اجرا خواهد شد.
وی درباره طرح زوج و فرد خودروها نیز اظهار کرد: این طرح به عنوان یک طرح پیوسته نمی‌تواند کارآیی لازم را داشته باشد. اجرای پیوسته این طرح باعث می‌شود، حالت طبیعی رفت و آمد خودروها برای همیشه غیر ممکن شود و شرایط همواره در اضطرار باقی بماند. همچنین این موضوع باعث ایجاد انگیزه در افراد ثروتمند برای خرید خودروی دوم می‌شود وحتی ممکن است موجب تشویق برخی افراد برای دستکاری در پلاک خودرو یا تخلف‌های مشابه شود.
این کارشناس ادامه داد: این طرح می‌تواند برای برخی از روزهای سال که وارونگی هوا در فصل‌های سرد سال و همچنین زمان‌های خاص مانند هفته اول مهرماه که همزمان با بازگشایی مدارس است، به عنوان یک طرح موقت اجرا شود.
اجرای طرح جامع حمل و نقل شهری
یکی دیگر از راه‌های کنترل ترافیک اجرای طرح جامع حمل و نقل شهری و همچنین طرح ساماندهی حمل و نقل ترافیک شهری است که جهت برنامه‌ریزی برای حمل و نقل در شهر مصوب شده‌اند و در محدوده زمانی و مکانی خاص برای ساماندهی و طراحی سیستم حمل و نقل شهری کاربرد دارند.
به گفته وی، نخستین‌بار شرکت فرانسوی سوفرتو در سال 1354، برنامه‌ریزی حمل و نقل شهری را برای تهران تهیه کرد. در سال 1370 به دنبال اقدام وزارت کشور برای تدوین و تصویب دستورالعملی در این زمینه، این برنامه با عنوان «شروع خدمات مطالعات جامع حمل و نقل و ترافیک شهرهای بزرگ» به استانداری‌ها ابلاغ شد و در سال 1376 نیز از سوی دبیرخانه شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور، راهنما و دستورالعمل تهیه طرح ساماندهی سیستم حمل و نقل و ترافیک شهری (راه‌حل‌های فوری و کوتاه‌مدت) تهیه شد که به موجب این دستورالعمل، تهیه طرح ساماندهی وضعیت موجود برای کلیه شهرهایی که جمعیت بیش از صدهزار نفر داشتند الزامی محسوب می‌شد. همچنین این طرح در شهرهایی با جمعیت بیش از 500 هزار نفر، پیش نیاز و مکمل تهیه طرح جامع حمل و نقل ترافیک به شمار می‌رفت. وی افزود: هدف از تهیه طرح ساماندهی سیستم حمل و نقل و ترافیک شهری سامان بخشیدن و بهبود وضعیت فعلی جابه‌جایی انسان و کالا در شهر و حوزه نفوذ آن به کمک برنامه‌ریزی و اصلاح مناسب شبکه معابر، روش‌های حمل، تاسیسات و تسهیلات ترافیک شهری و با استفاده از منابع محدود عنوان شد.
حرکت در مسیر شهر هوشمند
این کارشناس شهری با بیان اینکه یکی دیگر از راهکارهای حل معضل ترافیک رفتن به سمت شهر هوشمند و پیاده مداری و توسعه مبتنی بر حمل و نقل همگانی است، تصریح کرد: امروزه شهر هوشمند به عنوان راهکار بی‌بدیل در حل معضلات شهری مورد توجه قرار گرفته است. شهر هوشمند یعنی مکانی ممتاز برای توسعه پایدار اقتصادی، صنعتی که در آن مسائلی مانند ترافیک، مصرف انرژی، آلودگی، تخریب سرزمین، بهینه‌سازی زیر ساخت‌های شهری و بهبود کیفیت زندگی از طریق رویکرد نوآورانه و سیستماتیک، بر اساس ارتباط و تبادل اطلاعات با هدف بهینه‌سازی و فرآیندهای مدیریت شهری برطرف می‌شود. بطور کلی طرح شهر هوشمند به این معناست که تمام خدمات مورد نیاز ساکنان از طریق شبکه‌های اطلاع‌رسانی تامین شود به این ترتیب دیگری نیازی به حرکت فیزیکی شهروندان برای دسترسی به خدمات دولتی و نهادهای خصوصی نیست. به عبارت دیگر، ادارات دیجیتالی جایگزین ادارات فیزیکی می‌شوند و از تردد خودروها کاسته خواهد شد.
به گفته خسروی، در سال‌های اخیر، رویکرد توسعه مبتنی بر حمل و نقل عمومی به عنوان یکی از تکامل یافته‌ترین دیدگاه‌های توسعه شهری که بر ارتباط متقابل حمل و نقل عمومی و توسعه شهری تاکید دارد مطرح شده است. این رویکرد از ویژگی‌هایی چون ارتقای کیفیت طراحی محله‌ای، افزایش کاربری‌های مختلط، گسترش تعاملات اجتماعی، کاهش استفاده از اتومبیل و گسترش گزینه‌های جابه‌جایی سازگار با حمل و نقل عمومی مانند دوچرخه سواری و پیاده روی، برخوردار است. با گذشت یک نسل از تجربه به‌کارگیری رویکرد مذکور در تدوین الگوی توسعه شهری برای کشورهای پیشرو، بسیاری از موانع و چالش‌های سد راه اجرا و اثربخشی آن آشکار شده است که خود متضمن بهره‌گیری کامل از پتانسیل‌های این نوع از توسعه است.
