تورم وضعیتی است که طی آن سطح عمومی قیمت‌ها به‌طور مداوم و به مرور زمان، افزایش می‌یابد. نکته حائز اهمیت در تعریف تورم عنصر زمان و تداوم افزایش سطح عمومی قیمت‌هاست. بدین معنا که سطح عمومی قیمت‌ها باید در یک دوره نسبتا بلندمدت و طی زمان افزایش داشته باشد. اگر قیمت‌ها در یک دوره خاص افزایش یابند و سپس این روند صعودی قطع شود، به این فرایند تورم اطلاق نمی‌شود. به‌طور خلاصه تورم در معنای اقتصادی آن عبارت است از افزایش عمومی، نامتناسب و خودافزای قیمت‌ها که غالبا حالتی مداوم و برگشت‌ناپذیر دارد. البته برخی از صاحب‌نظران اعتقاد دارند که تورم فقط افزایش سطح عمومی قیمت‌ها نیست بلکه این افزایش قیمت‌ها معلول وضعیت تورمی است و نباید آن را معادل و عامل بروز وضعیت تورمی محسوب کرد. بلکه محور اصلی عارضه تورم به افت ارزش واحد مبادله برمی‌گردد که در نتیجه سیاست‌های پولی نادرست ایجاد می‌شود و نماد بیرونی آن هم افزایش حجم پول، خلق نادرست اعتبار و افت قدرت خرید پول ملی است و بر همین اساس است که در تمام جهان وظیفه اصلی بانک‌های مرکزی را حفظ ارزش پول ملی تعریف می‌کنند. نرخ‌های تورم بالا موجب توزیع ناعادلانه درآمدها، تغییر نامناسب قیمت‌های نسبی و در نتیجه توزیع غیربهینه منابع، افزایش نااطمینانی و بی‌ثباتی در اقتصاد، کوتاه‌تر شدن افق تصمیم‌گیری فعالان اقتصادی، کاهش سرمایه‌گذاری بلندمدت و افزایش هزینه‌های مبادله می‌شود و بر این اساس ضروری است فعالان اقتصادی اطلاع دقیق از وضعیت تغییرات قیمتی و تورم داشته باشند.
تعریف شاخص قیمت
قیمت‌های مورد استفاده در این شاخص، قیمت‌های خرده‌فروشی کالاها و خدمات می‌باشد. شاخص مذکور در کشور ایران توسط مرکز آمار ایران در سطح شهر و روستا و به‌طور جداگانه) و بانک مرکزی (مناطق شهری) محاسبه می‌گردد. در محاسبه سبد شاخص قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوارهای کشور مرکز آمار ایران، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مسکن و اجاره (۳۲ درصد)، خوراکی‌ها (۲۸درصد) و در بین خوراکی‌ها نان و غلات (7.36درصد) وگوشت قرمز و سفید (6.9درصد) بیشترین سهم را دارند. سهم بخش حمل و نقل (9.8 درصد)، بخش بهداشت و درمان (6،6درصد) بوده، سهم کل کالاها (۵۲ درصد) و کل خدمات معادل (۴۸درصد) بوده است.
بررسی وضعیت تورم کل کشور
در بهمن ۱۳۹9
بر اساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران نرخ تورم کل کشور (مناطق شهری و روستایی در ماه بهمن سال ۱۳۹۹ بر مبنای سال پایه ۱۳۹۵) معادل 34.2درصد اعلام شده است. در این دوره تورم در مناطق روستایی تقریبا معادل یک واحد درصد بیشتر از مناطق شهری بوده است. در بهمن ۱۳۹9 تغییر نسبت به ماه مشابه سال قبل (تورم نقطه به نقطه) معادل 48.2 درصد بوده به عبارتی نسبت به سال گذشته خانوارها باید برای خرید یک سبد یکسان معادل 48.2 درصد بیشتر هزینه کنند. تورم نقطه به نقطه مناطق روستایی معادل ۶واحد درصد بیشتر از مناطق شهری بوده است به عبارتی در مناطق روستایی با درآمد سال پیش روستاییان کمتر از ۴۷ درصد( کمتر از نصف) سبد مصرفی سال گذشته را می‌توانند خریداری کنند. تورم ماهانه بهمن ماه ۱۳۹9 معادل 2.5 درصد اعلام شده است. در بهمن سال ۱۳۹۹ کالاها معادل (40.2 درصد)، خدمات معادل (25.7 درصد)، در این میان خوراکی‌ها (34.3درصد)، خوراکی‌های تازه (۳۰درصد)، اجاره مسکن (۲۶،۷ درصد)، کالاها و خدمات عمومی (21.1 درصد) و کالاهای بادوام (77.4 درصد) افزایش قیمت داشته‌اند.
همانطور که از نمودار شماره (۱) قابل مشاهده می‌باشد در بهمن ۱۳۹9 در بین گروه‌های کالایی و خدماتی گروه حمل و نقل (65.3 درصد)، نان و غلات (45.6 درصد)، چای، قهوه، کاکائو، نوشابه و آبمیوه (45.1 درصد)، شیر، پنیر و تخم مرغ (44.8 درصد)، میوه و خشکبار (34.5درصد)، مبلمان و لوازم خانگی (۴۳ درصد)، تفریح و فرهنگ (39.7 درصد)، شکر، مربا، قند و شکلات (37.6 درصد) و روغن‌ها و چربی‌ها (37.4 درصد) بیشترین افزایش قیمت را داشتند. همانطور که در جدول شماره (۲) نشان داده شده است روند نرخ تورم سالانه در یکسال گذشته ابتدا دارای روند کاهشی بوده اما در مرداد ماه سال جاری دوباره سیر صعودی به خود گرفته است و با توجه به اینکه تورم نقطه به نقطه یک شاخص پیش‌نگر برای تورم سالانه است روند رو به رشد نرخ تورم نقطه به نقطه جدول شماره (۳) نشان می‌دهد که در ماه‌های پیش رو شاهد افزایش قیمت‌ها هستیم.
نمودار شماره (۱) نرخ تورم سالانه گروه‌های کالایی و خدماتی در بهمن۱۳۹9 (به سال پایه ۱۳۹۵)
نمودار شماره (2) نرخ تورم سالانه کل کشور از بهمن ماه 1398 الی بهمن ماه 1399
ماخذ: مرکز آمار ایران
نمودار شماره (3) نرخ تورم نقطه به نقطه کل کشور از بهمن ماه 1398 الی بهمن ماه 1399
همانطور که از نمودار شماره (۴) قابل مشاهده است، نرخ تورم ماهانه بهمن ماه ۱۳۹9 (درصد تغییر نسبت به ماه قبل) معادل (2.5 درصد) بوده که در بخش کالاها معادل (3.4درصد) و در بخش خدمات معادل (۱ درصد) اعلام شده است. همانطور که در نمودار شماره (۴) نشان داده شده است در طول بهمن ماه شکر، مربا، عسل، شکلات، قند و شکرشرینی‌ها (11.7 درصد)، سبزیجات و حبوبات (9.6 درصد)، میوه و خشکبار (6.5 درصد)، گوشت قرمز و گوشت ماکیان (5.8 درصد)، روغن‌ها و چربی‌ها (5.2 درصد)، ماهی‌ها و صدفداران (4،6درصد) و هتل و رستوران (4.5 درصد) بیشترین افزایش قیمت را داشتند. خدمات مربوط به آب، برق و سوخت و ارتباطات در این ماه کاهش قیمت داشتند.
نمودار شماره (۴) روند نرخ تورم ماهانه کل کشور بهمن ماه ۱۳۹۸ الی بهمن ماه ۱۳۹9 (به سال پایه ۱۳۹۵)
ماخذ: مرکز آمار ایران
نمودار شماره (5) نرخ تورم ماهانه گروه‌های منتخب کالاها و خدمات مصرفی در بهمن ماه 1399 (به سال پایه 1395)
اگر تغییرات قیمت کالاها و خدمات را نسبت به مشابه سال گذشته در نظر بگیریم مشاهده می‌شود جهت خرید سبد مصرفی سال گذشته در بهمن ماه ۱۳۹9 (تورم نقطه به نقطه) روستاییان بیش از 53،6 درصد و افراد شهرنشین بیش از 47.2 درصد از قدرت خرید خود را از دست دادند. مصرف‌کنندگان نسبت به سال گذشته باید برای خرید سبد یکسان در گروه‌های روغن‌ها و چربی‌ها (99.5 درصد)، میوه و خشکبار (88.2 درصد)، شکر، مربا، قند، شکلات (69،5درصد)، مبلمان و لوازم خانگی و نگهداری معمول آنها (۶۶،۹درصد)، نان و غلات (۶۴ درصد) و ماهی و صدفداران (60.6 درصد) بیشتر هزینه کنند.
نمودار شماره (6) نرخ تورم نقطه به نقطه گروه‌های منتخب کالاها و خدمات مصرفی در یک سال منتهی به بهمن 1399 (به سال پایه 1395)
ماخذ: مرکز آمار ایران
قیمت‌های نسبی مصرف‌کنندگان
مهم‌ترین آسیب تورم‌های بالا به هم خوردن قیمت‌های نسبی در اقتصاد است. در اقتصاد تخصیص کالاها و خدمات بر اساس قیمت‌های نسبی صورت می‌گیرد نه قیمت‌های مطلق. دولت در سال‌های مختلف بنا بر مصلحت‌های گوناگون از افزایش برخی کالاها و خدمات جلوگیری کرده است در حالی که قیمت سایر کالاها و خدمات بدون محدودیت سیاست‌گذاری بوده است. این موضوع به‌شدت موجب ناکارآمدی نظام تخصیص کالاها و خدمات شده است. جهت تحلیل این موضوع با استفاده از متغیر انحراف معیار یک سال گذشته بررسی شده است و نتایج نشان می‌دهد که در بهمن ۱۳۹9 نوسانات نرخ تورم و تغییر قیمت‌های نسبی در تورم نقطه به نقطه و سالانه افزایش یافته است اما در تورم ماهانه شاهد کاهش نوسانات و تغییر قیمت‌های نسبی بودیم.
