نسخه مقابله با آثار اقتصادی کرونا

کروناویروس در دسامبر 2019 از شهر ووهان چین شروع شد. ولی به سرعت به سایر کشورهای دنیا سرایت کرد. سوالی که پیش می‌آید این است که آیا کروناویروس می‌تواند به یک بیماری همه‌گیر جهانی تبدیل شود؟ در پاسخ به این سوال باید گفت با توجه به اینکه در حال حاضر اقتصاد جهانی قویا مرتبط و یکپارچه است، بله. در حال حاضر با توجه به آمار روز 13 مارس 2020 کرونا ویروس در 118 کشور دنیا شناسایی شده است.

به گزارش «تعادل»، مرکز آموزش و پژوهش‌های اقتصادی و اجتماعی شورای پژوهشی اتاق بازرگانی شیراز، در گزارشی مبسوط درباره آثار اقتصادی کرونا بر جهان و ایران پرداخته است. در این گزارش آمده است: کرونا صرفا یک بیماری فردی و موثر بر سلامت فردی نیست، بلکه یک نوع بیماری است که اثرات کلان اقتصادی آن بسیار بیش از اثرات فردی است. کروناویروس 2019 در سال 2020 اثرات مخربی بر اقتصاد جهانی و کشور ایران خواهد داشت. برای مثال با کاهش خدمات حمل و‌نقل درونی و بین کشوری، سبب محدودیت مبادلات و بازرگانی داخلی و خارجی و افزایش هزینه نهاده‌های تولیدی به دلیل اخلال در زنجیره تامین می‌شود که نتیجه‌ای جز کاهش رشد اقتصادی ندارد.

 از طرفی با افزایش عدم اطمینان روند آتی اقتصاد آسیب‌پذیر بنگاه‌ها به‌دلیل تغییرات شرایط کلان اقتصادی بیشتر می‌شود. هدف از این گزارش بررسی کلیاتی درخصوص تاثیرات کروناویروس بر اقتصاد ایران و ارایه راهکارهایی در راستای کاهش و تسکین این تاثیرات در اقتصاد است.  کروناویروس در دسامبر 2019 از شهر ووهان در استان هوبی چین شروع شد و به سرعت در برخی دیگر از استان‌های چین و سایر کشورهای دنیا سرایت کرد. در حال حاضر با توجه به آمار روز 13 مارس 2020 کرونا ویروس در 118 کشور دنیا شناسایی شده است. در این تاریخ 133 هزار و 860 نفر به این ویروس مبتلا شده و 4967 فوت کرده‌اند. بیشترین تعداد مبتلایان در آسیا پس از چین، مربوط به کشورهای جنوب شرق آسیا و ایران است. بخش‌هایی از اروپای غربی دیگر بخش‌های درگیر در جهان هستند. بررسی روند تعداد مبتلایان نشان می‌دهد که از 26 فوریه به بعد تعداد مبتلایان جدید در خارج از چین از مبتلایان جدید چینی سبقت گرفته است. در حالی که روند در چین کاملا کاهشی شده و رو به صفر رفته در خارج از چین روند افزایشی است. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که بیشترین تعداد مبتلایان جدید در حال حاضر مربوط اروپا و آسیای بدون لحاظ چین است. در خصوص مبتلایان جدید بیشترین تعداد در روزهای اخیر مربوط به اروپاست. تعداد کل ابتلا روزانه و رشد آن، موارد بهبود یافته و رشد آن، موارد فوتی و رشد آن، تراز ابتلا و نیاز بالقوه به بستری از 30 بهمن ماه تا 23 اسفند 1398 نشان می‌دهد که روند رشد تعداد مبتلایان تا 18 اسفند کاهشی بوده و پس از آن در نرخ حدود 12 درصد ثابت شده است. لازم به ذکر است که بر اساس سناریو واقع‌بینانه اوج شیوع در اواسط فروردین بوده و تعداد مبتلایان به 90 هزار نفر می‌رسد. اتفاق مهم و منفی که از 18 اسفند افتاده بیشتر شدن نرخ رشد فوتی‌ها از بهبود یافته‌های کروناویروس است.

   تراز ابتلا

 این شاخص از حاصل تفریق مبتلایان جدید از بهبودی‌های جدید در هر روز به دست می‌آید که منفی شدن این تراز به مفهوم روند رو به بهبود کروناویروس در کل کشور است و روند مثبت و افزایشی آن نشان می‌دهد هنوز به اوج بحران نرسیده‌ایم و وضعیت در حال بدتر شدن است. اطلاعات این تراز نیز نشان می‌دهد هنوز کروناویروس در ایران به اوج نرسیده و روند در روزهای آتی در حال بدتر شدن است.

شاخص نیاز بالقوه به بستری حاصل از تعداد ابتلا منهای مجموع تعداد بهبود یافته و تعداد فوتی است. این شاخص نشان می‌دهد ظرفیت بالقوه بستری و درمانی بیمارستانی مورد نیاز در کشور برای مقابله با بیماری چه وضعیتی دارد.

بر اساس این شاخص نیز به صورت روزانه نیاز بالقوه به خدمات درمانی بیمارستانی در حال افزایش است. اگر این نیاز بالقوه از ظرفیت بالفعل و موجود بیمارستانی کشور بیشتر شود کشور دچار بحران درمانی شده و نرخ مرگ‌و‌میر ناشی از بیمار سرعت بیشتری می‌گیرد. متاسفانه در حال حاضر این شاخص نیز افزایشی بوده و برنامه‌ریزی دقیق و رصد روزانه برای ایجاد ظرفیت‌های جدید درمانی از طریق افزایش بودجه یا مشارکت سایر نهادها به حوزه درمان را الزامی می‌کند. البته امکانات نیروی‌های نظام کشور از جمله سپاه و ارتش در ایجاد بیمارستان‌های موقت با توجه به روند فعلی شاخص نیاز بالقوه به بستری یک مزیت راهبردی است. یک راهکار دیگر جبران عدم تطبیق نیاز بالقوه به بستری با ظرفیت‌های بالفعل درمانی کشور، افزایش آموزش در خصوص قرنطینه خانگی افراد مبتلا شده به کروناست.

همچنین وضعیت استانی کروناویروس در 4 هفته اخیر مشخص شده است. اطلاعات نشان می‌دهد روند رشد شیوع در استان‌های تهران، مازندران، قم، اصفهان، گیلان و مرکزی بالاتر از سایر استان‌ها بوده است. روند رشد استانی شیوع نشان می‌دهد نزدیکی به تهران و قم با میزان شیوع استانی کاملا ارتباط نزدیک دارد.

    اثرات اقتصادی کروناویروس

کروناویروس از 3 کانال اصلی بر اقتصاد موثر است. اول کانال عرضه؛ کروناویروس از طریق ایجاد اختالال قابل توجه در زنجیره تأمین جهانی، توقف فعالیت‌های اقتصادی و بسته شدن کارخانه‌ها و رکود در بسیاری از فعالیت‌های بخش خدمات عرضه اقتصاد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. از طرفی با توجه به اثر مرگ و میر و کاهش نیروی انسانی و اثر بیماری بر کاهش فعالیت و بهره‌وری نیروی کار شوک در طرف عرضه ایجاد می‌شود. نتایجی چون افزایش اخراج و بیکاری نیروی کار نتایج قابل پیش‌بینی در این خصوص است.

دوم کانال تقاضاست. در نتیجه شیوع کروناویروس کاهش زیادی در مسافرت‌های تجاری و گردشگری، تقاضای فعالیت‌های مرتبط با حمل و نقل، کاهش در خدمات آموزشی و کاهش سرگرمی و خدمات تفریحی اتفاق می‌افتد. این تغییر در تقاضا ناشی از تغییر در ترجیحات مصرف‌کننده به دلیل ترس در نتیجه تغییر الگوی مصرف است. انتظار می‌رود نتیجه کلان این کاهش تقاضا کاهش سرعت گردش پول باشد. سوم کانال عدم اطمینان؛ بر اساس این کانال کروناویروس از طریق ایجاد عدم اطمینان نسبت به آینده اقتصاد سبب کاهش در مصرف کالاها و خدمات و تاخیر تصمیمات مرتبط با سرمایه‌گذاری خواهد شد.

به عبارتی افزایش ترس جهانی و عدم اطمینان پیش‌روی سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی، تصمیمات سرمایه‌گذاری را به تاخیر می‌اندازد. در مطالعه‌ای در قالب دو سناریو به بررسی تاثیر کروناویروس بر نرخ رشد مناطق مختلف جهان پرداخته شده است. اول، سناریو شیوع شامل حالتی که کروناویروس صرفا در چین شیوع‌یافته و در سایر کشورها شیوع نیابد. دوم حالتی است که به جز چین کرونا ویروس در منطقه گسترده‌تری از آسیا- پاسیفیک (شامل شرق، جنوب و جنوب شرقی آسیا و اقیانوسیه) و اقتصادهای پیشرفته در نیم‌ کره شمالی گسترش یابد.  بر اساس سناریو اول نرخ رشد اقتصاد جهانی نیم و بر اساس سناریو دوم 1.5 درصد نسبت به حالت اول کاهش می‌یابد.

    تاثیر اقتصادی ویروس کرونا بر ایران

در خصوص تاثیر کروناویروس بر اقتصاد ایران به‌طور کلی دو دوره را باید تقسم کرد. دوره اول زمانی که کروناویروس وارد ایران نشده بود و دوره دوم زمانی که کروناویروس به ایران نیز وارد شده است. در دوره اول با کاهش میزان تولید در چین و به دنبال تضعیف زنجیره تامین جهانی، میزان تولید تمامی صنایع وابسته به نهاده‌ها و کالاهای واسطه‌ای چینی در سایر کشورها کاهش می‌یابد.

در چین در ابتدای شیوع کروناویروس انبارهای برخی اسکله‌های چین پر شد زیرا به دلیل کاهش تقاضا و حمل و نقل و در نتیجه نبود کامیون امکان جابه‌جایی مواد اولیه از بنادر به کارخانه‌ها وجود نداشت و از این رو بسیاری از کارخانه‌ها به‌دلیل فقدان دسترسی به قطعات بیکار شدند. در حال حاضر سه پنجم ظرفیت کامیون‌های چین به کار برگشته‌اند و کار در برخی بنادر به حالت عادی برگشته است. هر چند هنوز بسیاری از کارخانه‌ها با کسری از ظرفیت کار می‌کنند چون کامیون‌ها نمی‌توانند کالای نهایی را تحویل دهند، محدودیت خطوط حمل و نقل کانتینر بسیاری از سفرهای دریایی را لغو کرده‌ است. پکن در حال حاضر تلاش می‌کند تا اقتصادی به رکود رفته خود را مجدد به حالت عادی برگرداند.

 یکی از بزرگ‌ترین موانع صنعت لجستیک نیمه فلج این کشور است. هر چند چین دارای بزرگ‌ترین و جدیدترین فرودگاه‌ها در جهان است، اما استفاده از آنها به دلیل انسداد جاده‌ها، قرنطینه‌ها و تعطیلی کارخانه‌ها بسیار سخت است. از طرفی شرکت Maersk یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های کشتیرانی دنیا پس از شروع کرونا در چین بخشی از حمل و نقل را قطع کرد. این روند روی داده در چین نشان می‌دهد حمل و نقل جهانی یکی از بزرگ‌ترین آسیب دیدگان کرونا ویروس است. به گفته تیم هاکسلی، مدیر اجرایی کشتیرانی ماندارین، نرخ اجاره روزانه تانکرها و باری‌های حمل و نقل دریایی نسبت به اوایل ژانویه 2020 بیش از 70 درصد کاهش یافته است . یا IATA تخمین می‌زند که صنعت حمل و نقل هوایی می‌تواند تا 29 میلیارد دلار زیان کند. بنابراین سرریزهای اقتصاد چین به سایر کشورها از مسیر تجارت، جریان سرمایه و تغییر در حق بیمه ریسک در بازارهای مالی جهانی ممکن است. از طرفی بورس‌های جهانی به دلایل انتظارات منفی در خصوص کاهش سودآوری بنگاه‌ها دچار رکود و ریزش شده‌اند.

یکی از مسیرهای اثرگذاری رکود چین بر جهان از مسیر تقاضاست. چین یکی از بزرگ‌ترین متقاضیان کالا و خدمت در جهان است. برای مثال چین بزرگ‌ترین منبع تقاضای اقتصاد جهانی است برای مثال 40 درصد درآمد صنایع خودرویی آلمان از چین است که در روزهای اخیر به‌شدت کاهش یافته و البته پیش‌بینی می‌شود این روند موقت باشد. با توجه به کاهش تقاضای مواد اولیه در چین قیمت این مواد در چین کاهش یافت. بنابراین کشورهایی که چین جزو شرکای تجاری مهم آنها باشد در مرحله اول آسیب می‌بینند. چین مهم‌ترین شریک تجاری ایران به لحاظ واردات از ایران است. بنابراین هرگونه کاهش توان مالی چین در واردات یا کاهش قیمت کالاهای وارداتی در چین به‌طور مستقیم سبب آسیب به تجارت و درآمدهای ارزی ایران می‌شود. البته از آنجا که مساله کروناویروس در چین رو به اتمام است، در صورتی که ایران بتوان هرچه سریع‌تر مساله کروناویروس را حل کند پس از کاهش بازده برای مدتی امکان برگشت و حتی بهبودی سریع برای جبران رکودهای قبلی در برخی بخش‌ها وجود دارد.

   ایران و بازارهای کرونایی

مهم‌ترین بازارهای هدف صادراتی ایران یا کشورهایی مانند چین، کره جنوبی، ایتالیا و آلمان بوده که در حال حاضر درگیر کروناویروس هستند یا کشورهای همسایه مانند عراق، افغانستان و امارات هستند که پس از شیوع کروناویروس در ایران مرزهای ارتباطی خود بر ایران را بسته‌اند. به گفته دبیر شورای اطلاع‌رسانی گمرک طی 11 ماه سال جاری، میزان صادرات ایران به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا در مجموع یک میلیارد و244میلیون و536 هزارو 210 دلا بوده که این مقدار در مدت مشابه سال 97، با میزان 550 میلیون و 410 هزار و 9 دلار، رشد 105 درصدی را به همراه داشته که متاسفانه به‌دلیل وضعیت فعلی کروناویروس در ایران این بخش از صادرات کشور نیز دچار مشکل شده است .

بر این اساس فعالیت‌هایی که به‌طور مستقیم بیشترین اثر منفی را می‌پذیرند عبارتند از: فعالیت‌های عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، تعمیر وسایل نقلیه موتوری و موتور سیکلت، حمل ونقل ریلی، جاده‌ای، آبی،  ریلی و هوایی، انبارداری و فعالیت‌های پشتیبانی حمل و نقل، فعالیت‌های پست و پیک، فعالیت خدماتی مربوط به تامین جا و غذا مانند اقامتگاه‌ها و رستوران‌ها و آموزش در همه سطوح.

با توجه به اینکه اوج و پیک سفرهای دریایی از بیستم اسفندماه تا پانزدهم فروردین ماه است برخی فعالیت‌ها نیز به لحاظ اقتصادی اثر مثبت دریافت می‌کنند مانند صنایع تولید داروها و فرآورده‌های دارویی و شیمیایی و گیاهی، اطلاعات و ارتباطات و کلیه فعالیت‌های مربوط به سلامت انسان.

بر اساس تحلیل بخش‌های اقتصادی متاثر از کرناویروس مشخص می‌شود یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی متاثر بخش گردشگری و فعالیت‌های مرتبط با آن است. این اثر از این رو برای ایران مهم است که در سال‌های اخیر، پس از تحریم‌های شدید امریکا یکی از منابع اصلی درآمدهای ارزی ایران درآمدهای گردشگری بود. برای مثال به گفته رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور در سال 1397 درآمد ارزی از محل گردشگری برای کشور 1 8.11  میلیارد بوده است . در سال 2018 بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، ایران با 49 درصد رشد پس از اکوادور در رتبه دوم سریع‌ترین کشورها از حیث رشد جذب گردشگر خارجی قرار گرفته بود. به عبارتی مجموع گردشگران کشور از 867.4 میلیون توریست خارجی در سال 2017 به 295.7 میلیون نفر در سال 2018 رسیده بود . همچنین بر اساس گفته معاون گردشگری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تعداد گردشگران خارجی در 6 ماه اول سال 98 به مرز پنج میلیون نفر رسیده است. در همین مدت، نزدیک به چهار میلیون و 260 هزار نفر از ایران به خارج از کشور سفر کرده‌اند. بر این اساس، آمار سفرهای خارجی ایرانی‌ها در 6 ماه نخست امسال 16درصد بیشتر شده است. سفر گردشگران خارجی به ایران نیز در همین مدت حدود 26 درصد بیشتر از زمان مشابه در سال 97 بوده است .

بنابراین آسیب به گردشگری در شرایط تحریمی فعلی برای اقتصاد ایران بسیار زیان بخش است. تاثیر کرونا ویروس بر گردشگری در دو دوره قابل تقسیم است. دوره‌ای که هنوز کروناویروس وارد ایران نشده بود. در این دوره با کاهش شدید گردشگران از کشورهایی که کرونا ویروس در آنها شیوع یافته بود، مواجه هستیم. در این 4 دوره کروناویروس در چین از دو مسیر بر گردشگری کشورهای خاورمیانه از جمله ایران تاثیر دارد. اول عامل کشش است. به این مفهوم که این کشورها مسیر گردشگری خود بر چینی‌ها را می‌بندند و امکان حضور چینی‌ها کاهش می‌یابد. دومین مورد عامل فشار است. به این معنی که با رکود در اقتصاد چین توان مالی گردشگران چینی کاهش یافته و در نتیجه تقاضای سفر آنها کاهش می‌یابد .

تاثیر بعدی کروناویروس بر گردشگری مربوط به دوره‌ای است که کروناویروس در ایران نیز شیوع یافته است. در این دوره گردشگری خارجی به ایران با اثر عامل مسدودسازی مرز سایر کشورها بر ایران و قطع ارتباطات ورودی گردشگر از طرف کشورهای فرستنده گردشگر متوقف می‌شود. لازم به ذکر است مطالعه «توریسم اکانامیکس»، تاثیر ویروس «کرونا» بر گردشگر جهانی درسال جاری را 1.9 درصد کاهش سفر ارزیابی کرده که این رقم بیشترین افتی است که توسط «توریسم اکانامیکس» در 40 سال تخمین زده شده است . اثر دیگر کروناویروس بر درآمدهای نفتی ایران است. با کاهش حدود 20 دلاری قیمت‌های نفت و پیش‌بینی‌ای که آژانس بین‌المللی انرژی دارد که اثر این افت قیمت تا اواخر سال 2020 باقی می‌ماند، افت زیادی در درآمدهای نفتی ایران رخ می‌دهد.

با کاهش 20 دلاری قیمت نفت با فرض خوش‌بینانه فروش روزانه 200 هزار بشکه نفت خام، درآمد ماهیانه کشور از محل فروش نفت خام حدود 120 هزار دلار معادل 1800 میلیارد تومان کاهش می‌یابد. لازم به ذکر است که این کاهش با فرض عدم تغییر در مقدار فروش است. برگشت قیمت نفت به روند قبلی تا حد زیادی بستگی به موفقیت جهانی به ریشه کنی بیماری کرونا و برگشت اقتصاد جهانی به رونق دارد.

   چه راهکاری وجود دارد؟

این گزارش در ادامه توضیح داده است: آنچه در شوک‌ها مهم است مقیاس، مدت و ماندگاری آن است. به عبارتی مقیاس شوک بسته به گستره فراگیری و شیوع بیماری دارد و اینکه اعمال محدودیت بر آن منطقه الزامی است. اگر چه نرخ مرگ و میر کروناویروس کمتر از ویروس‌هایی چون ابولا، سارس و برخی ویروس‌های فراگیر دیگر است ولی نرخ شیوع آن بیشتر است. بنابراین ویروس کرونا ویروسی بسیار مسری با نرخ کشندگی کم است. از این رو در کل می‌تواند با نرخ مرگ و میر کمتر ولی تعداد مطلق مرگ و میر بیشتر ایجاد کند. مدت و ماندگاری شوک کروناویروس کاملا مرتبط با زنجیره شیوع این بیماری است به عبارتی هرچه زنجیره شیوع متصل‌تر باشد، شوک دارای ماندگاری و زمان بیشتری است و هر اقدامی که سبب گسست در زنجیره شیوع شود، ماندگاری و مدت زمان شوک کروناویروس را کاهش می‌دهد.  بنابراین اقدامات مهار مانند کاهش روند کار، محدودیت در جلسات و سفر یکی از مهم‌ترین اقدامات ممکن جهت ایجاد گسست در زنجیره در راستای کاهش شیوع و در نتیجه کاهش شوک است. در راستای گسست زنجیره ارتباطی اولین راهکار قرنطیه است. قرنطینه کامل، مانند آنچه در چین انجام شد، اقدامی است که سبب توقف کامل تولید و مصرف در یک دوره کوتاه‌مدت شده ولی زنجیره شیوع را به‌شدت دچار گسست می‌کند. این شیوه در یک منطقه محدود قابل اجرا بوده و دوره قرنطینه کوتاه باید باشد. از این رو این شیوه در شروع بیماری که هنوز ویروس فراگیر نشده و در یک محدوده خاص وجود دارد ممکن است.

این سیاست مثلا برای ایران در 30 بهمن 1398 حداکثر تا 1 اسفندماه 1398 در خصوص قرنطینه شهر قم کارایی داشت و در حال حاضر کارایی ندارد. در حال حاضر ارایه راهکارهای محدودیت فعالیت بهترین راهکارهای شکست زنجیره شیوع است. مثل محدودیت در رویدادها، مثال فرانسه برای مقابله با کروناویروس در 29 فوریه 2020 تمامی تجمع‌های بالای 5000 نفر را در این کشور ممنوع اعلام کرد. این محدودیت‌ها در ایران هم باید اعمال شود.

   نقش دولت در کاهش فشارهای اقتصادی

در راستای جلوگیری از فشارهای مالی و حقیقی اقتصاد دولت نقش مهمی دارد. اطمینان بانک مرکزی و وزارت  امور اقتصادی و دارایی از عدم سقوط اقتصاد در صورت ادامه بیماری اهمیت زیادی دارد. برخی مطالعات نشان داده در مواجه اقتصادی با کروناویروس سیاست‌های مالی اهمیت بیشتری نسبت به سیاست‌های پولی دارد. شواهدی نیز نشان داده کشورهایی هنگ کنگ و سنگاپور دست به طراحی یک بسته محرک مالی برای تحریک تقاضا و افزایش اعتماد در نظر گرفتند که سیاست‌های موفقی بوده است. مثال این بسته برای سنگاپور حدود 2 درصد از GDP آن است.

مهم‌ترین آسیب مستقیم از کروناویروس در ایران به فعالیت‌های عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، تعمیر وسایل نقلیه موتوری و موتور سیکلت، فعلان حوزه حمل و نقل و فعالیت‌های پشتیبانی حمل و نقل، فعالیت‌های پست و پیک، فعالیت خدماتی مربوط به تامین جا و غذا مانند اقامتگاه‌ها و رستوران‌ها و فعالان حوزه آموزش می‌رسد. در این خصوص لازم است بسته‌های حمایتی از فعالان این مشاغل، خصوصا فعالان با ابعاد فعالیت کوچک و متوسط که آسیب جدی می‌بینند ارایه شود. بسته‌هایی شامل بخشش عوارض صنفی توسط شهرداری‌ها، بخشش مالیات‌های این دوره، ارایه فرصت برای بازپرداخت اقساط بانکی، ارایه فرصت برای پرداخت هزینه‌های آب، برق، گاز و تلفن، ارایه فرصت برای پرداخت حق بیمه‌ها و پرداخت وام با بهره پایین برای تامین گردش مالی مورد نیاز بنگاه‌های آسیب دیده.

 از طرفی حدود 25 درصد ارزش افزوده و بخش بیشتری از اشتغال کشور و استان مربوط به بخش‌های عمده فروشی و خرده‌فروشی، تعمیر وسایل نقلیه موتوری و موتور سیکلت، فعالان حوزه حمل و نقل و فعالیت‌های پشتیبانی حمل و نقل، فعالیت‌های پست و پیک، فعالیت خدماتی مربوط به تامین جا و غذا مانند اقامتگاه‌ها و رستوران‌ها و فعالان حوزه آموزش است. از این رو خانوارهای زیادی از محل این فعالیت‌ها آسیب اقتصادی جدی می‌بینند بنابراین تامین مالی موقت خانوارهای آسیب‌پذیر از طریق پرداخت یارانه هدفمند در بازه زمانی شیوع تا فروکش کردن بیماری ضرورت دارد.