گروه اقتصاد کلان|
مالیات‌ها به عنوان یکی از منابع مهم درآمدی دولت در جوامع مختلف مطرح می‌شود، همچنین یکی از ابزارهای سیاست‌گذاری مالی دولت است که روند رشد اقتصادی را تسریع می‌بخشد و یک منبع درآمد عمده و باثبات برای دولت‌ها محسوب می‌شود. مقایسه این منبع با منابع دیگر حاکی از این است که هر چه سهم مالیات‌ها در تامین مخارج دولت بیشتر باشد، از ایجاد آثار نامطلوب اقتصادی به میزان چشمگیری جلوگیری می‌شود. لذا در این راستا جمع‌آوری مالیات و جلوگیری از فرار مالیاتی دارای اهمیت است.
به گزارش «تعادل»، اقتصاد ایران همانند اغلب اقتصادهای جهان با معضل فرار مالیاتی روبه رو بوده و در سال‌های اخیر به دلیل گسترش تحریم‌های اقتصادی، افت شدید قیمت نفت و کسری بودجه حاصل از آن، دولت در پی کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و جایگزینی آن با درآمدهای مالیاتی است. در چنین شرایطی خلا مطالعاتی از حیث سنجش و اندازه‌گیری کمی حجم اقتصاد زیرزمینی و فرار مالیاتی اهمیت دو چندانی می‌یابد. به‌طور معمول کشورهای در حال توسعه دارای یک سیستم مالیاتی ناکارآمد هستند که قادر به تامین اهداف مالی و مالیاتی دولت نیست. مالیات در ایران مانند سایر کشورهای در حال توسعه نتوانسته است نقش چندانی را در اقتصاد ایفا کند و از آنجا که درآمدهای حاصل از صادرات نفت خارج از کنترل دولت است و خط مشی توسعه در کشور ما نیز در سال‌های اخیر به دلیل گسترش تحریم‌های اقتصادی و به‌تبع آن افت شدید قیمت نفت و کسری بودجه حاصل از آن در پی کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و گرایش به سمت نظام مبتنی بر درآمدهای مالیاتی است، لذا کاهش وابستگی هزینه‌های عمومی به منبع نفت و انجام اصلاحات لازم برای افزایش منابع درآمد مالیاتی دولت و کاهش حجم فرار مالیاتی را می‌توان یکی از اولویت‌های مهم و ضروری در نیل به اهداف نظام اقتصادی کشور تلقی کرد.
در چنین شرایطی خلا مطالعاتی از حیث سنجش و اندازه‌گیری کمی حجم اقتصاد زیرزمینی و فرار مالیاتی اهمیت دو چندانی می‌یابد. با توجه به چنین ضرورتی مطالعه حاضر به بررسی عوامل فرار مالیاتی و تاثیر آن بر رشد اقتصادی در اقتصاد ایران می‌پردازد تا وسعت این پدیده در کشور برآورد شود.
فرار مالیاتی چیست؟
هرگونه اقدام غیرقانونی از قبیل عدم تسلیم اظهارنامه مالیاتی، عدم ارایه دفاتر قانونی و فاکتورهای خرید و فروش، اسناد و مدارک در آمد و کتمان کردن در آمد و سود فعالیت‌های اقتصادی برای پرداخت نکردن مالیات را فرار مالیاتی می‌گویند. حداکثر فرار مالیاتی در کشورهای اروپایی 5 درصد است.
در حالی که بر اساس برآوردهای بانک مرکزی ایران فرار مالیاتی در ایران بیشتر از 40 درصد است در حالی که 40 درصد هم از پرداخت مالیات معاف هستند.
ذره‌بین روی فرارهای مالیاتی
قانونگذار ایران پس از اصلاحات مکرر قوانین مالیاتی، در ماده ۲۰۱ قانون مالیات‌های مستقیم (۱۳۸۰) و در ماده ۲۷۴ اصلاحیه قانون مزبور مصوب ۱۳۹۴ این پدیده اقتصادی را جرم‌انگاری و کیفر حبس برای آن پیش‌بینی کرده است. لیکن از منظر عناصر متشکله جرم و مجازات، ابهامات بسیاری در ماده مزبور وجود دارد.
اکنون برخی از راهکارهای رایج فرار مالیاتی در ایران عبارت‌اند از فرار مالیاتی با استفاده از کارت بازرگانی دیگران جهت واردات کالا، فرار مالیاتی با استفاده از حساب‌های بانکی دیگران، فرار مالیاتی با استفاده از کدهای اقتصادی دیگران، فرار مالیاتی با استفاده از فاکتورهای صوری و جعلی و فرار مالیاتی با استفاده از عدم تسلیم اظهارنامه مالیاتی.
در صورت تسلیم اظهارنامه مالیاتی نیز فرار مالیاتی از طرق مختلف امکان پذیر است. مثلا ابراز درآمدها و سودهای مکتسبه کمتر از واقع، ابراز هزینه‌ها و سودهای بیشتر از واقع، ابراز خریدهای بیشتر از واقع و... اینها مواردی است که به موجب آن افراد ضمن پر کردن اظهارنامه مالیاتی فرار مالیاتی می‌کنند.
رابطه رشد اقتصادی و فرار مالیاتی
رشد اقتصادی و فرار مالیاتی در تاریخچه ادبیات اقتصادی بحث‌های مفصلی در زمینه قدرت تاثیر‌گذاری مالیات‌ها بر مقادیر واقعی اقتصاد از سوی پیروان کلاسیک‌ها و کنیزی‌ها صورت گرفته است. کینگ و ربلو نتیجه گرفته‌اند که با افزایش مالیات بر سرمایه و درآمد حاصل از نیروی کار، نرخ رشد اقتصادی به‌طور معناداری کاهش می‌یابد. جونز، مشولی و راسی با ترکیب اصول هر دو مدل قبلی نتیجه می‌گیرند که کاهش مالیات‌ها در افزایش رشد اقتصادی موثر خواهد بود.
پیکورینو در تحلیل دیگری اثرات تغییر ساختار مالیاتی بر رشد اقتصادی را مورد توجه قرار می‌دهد. موضوع مدنظر او این است که چه ترکیبی از مالیات‌ها بالاترین رشد اقتصادی را پدید می‌آورند؟ تحقیق او به این نتیجه می‌انجامد در زمانی که سرمایه فیزیکی با شدت بیشتری در تولید کالاهای سرمایه‌ای نسبت به کالاهای مصرفی استفاده می‌شود، باید مالیات بر درآمد حاصل از نیروی کار بیشتر از مالیات بر درآمد ناشی از سرمایه فیزیکی باشد و برعکس.
تاثیر غیرمستقیم مالیات‌ها بر رشد اقتصادی
یکی از بسته‌های مهمی که در خصوص تاثیر مالیات‌ها بر رشد اقتصادی مطرح می‌شود، تاثیر آن بر عملکرد شرکت‌ها از نظر سرمایه‌گذاری و ترکیب منابع مالی برای تامین آن است، چرا که برقراری مالیات می‌تواند ساختار تامین مالی داخلی و خارجی شرکت‌ها را تحت تاثیر قرار دهد. ترکیب منابع مالی بلندمدت در بافت شرکت را اصطلاحا ساختار سرمایه می‌گویند. هزینه تامین مالی رابطه نزدیکی با ساختار سرمایه شرکت دارد. در نتیجه مدیران شرکت‌ها باید ساختار مناسب سرمایه را تعیین کنند.
مناسب‌ترین ساختار سرمایه ترکیبی از منابع مالی خواهد بود که هزینه سرمایه را حداقل کند. از آنجایی که هزینه تامین سرمایه به ساختار آن و نوع تامین مالی شرکت‌ها بستگی دارد که سیاست‌های اقتصادی دولت می‌تواند بر آن تاثیرگذار باشد، بررسی نقش مالیات‌ها در تشکیل سرمایه و رشد اقتصادی موضوعیت می‌یابد.
در این زمینه اخیرا مرجان دامن کشیده و احمد اصغری، دو کارشناس اقتصادی پژوهشی با عنوان «بررسی تاثیر فرار مالیاتی بر متغیرهای کلان اقتصادی و راهکارهای کاهش فرار مالیاتی در اقتصاد ایران»، انجام داده‌اند که نتیجه آن نشان می‌دهد فرار مالیاتی با یک وقفه بر رشد اقتصادی تاثیر منفی و معنا داری دارد.
در توضیح این موضوع که گزارش مفصل آن در فصلنامه پژوهشی مجله اقتصادی منتشر شده، آمده است: با افزایش فرار مالیاتی بنگاه‌های تولیدی وخدماتی دید منفی به مالیات پیدا می‌کنند و شاهد هستند که بنگاه‌های دیگری در اقتصاد وجود دارند که بهرغم فعالیت اقتصادی خود با راه‌های گوناگون از پرداخت مالیات فرار می‌کنند و سودهای کلانی را به‌دست می‌آورند در حالی که بنگاه‌های دیگر بهرغم فعالیت‌های کم و در جهت رشد اقتصادی باید مالیات پرداخت کنند که این امر انگیزه پرداخت تولید را در کشور از بین می‌برد و بر رشد اقتصادی تاثیرمنفی می‌گذارد. این مقاله در ادامه برخی پیشنهادهایی را ارایه کرده است.
در پیشنهادها و راهکارهای عملی این پژوهش برای جلوگیری از فرار مالیاتی با استفاده از کارت بازرگانی دیگران آمده است: پیشنهاد می‌شود اتاق بازرگانی صرفا کارت بازرگانی را به کسانی که دارای اهلیت (مشخصات معتبر) هستند صادر کند و تحویل دهد و افتتاح حساب بانکی معتبر با سرمایه در گردش لازم به رشته واردات کالاها با تاییدیه بانک دارنده حساب در بررسی تراکنش ۳ سال گذشته صورت گیرد. همچنین از گمرکات کشور خواسته شود طی بخشنامه و دستورالعملی که ترخیص تمامی کالاهای وارداتی و صادراتی از گمرکات کشور منوط به اخذ تقاضا حساب و پرداخت مالیات سنوات گذشته صاحبان کارت بازرگانی باشد.
همچنین در پیشنهادی دیگر آمده است: در صورت عدم تسلیم اظهارنامه مالیاتی و عدم ابراز در آمدها لازم است ماموران مالیاتی در رسیدگی مالیاتی صورت ریزهزینه‌ها و تاریخ هزینه‌ها را بررسی کند. در مواردی که هزینه‌ها بالا ابراز می‌شود لازم است ماموران مالیاتی در رسیدگی مالیاتی در مورد هزینه‌های بیشتر از واقع، استعلام اقلام مبالغ بالا و با اهمیت را از طرف‌های معامله مواردی مالیاتی انجام دهند که مطمئن شوند هزینه مذکور واقعی است.
همچنین در مورد خریدهای مادی مالیاتی از طرف مودی یعنی فروشندگان، باید محرز شود که مالیات خریدهای مودی واقعی و تحقق یافته است. ماموران مالیاتی در رسیدگی مالیاتی به صورت حساب‌های دریافتی یا بدهکاران و حساب موجودی انبار کالا را هم باید بررسی و کنترل و حساب قیمت تمام شده کالای فروش رفته را نیز کنترل کنند.
همچنین در ادامه این گزارش پیشنهادهای عملی برای جلوگیری از فاکتورهای صوری و جعلی خرید و فروش آمده است.
در این پیشنهادات توضیح داده شده: ماموران مالیاتی باید در رسیدگی مالیاتی، شماره سریال پیاپی فاکتورهای فروش، شماره آخرین فاکتور و حساب فروش با درآمد را بررسی و کنترل کنند. همچنین ماموران مالیاتی در رسیدگی مالیاتی، فاکتورهای خرید و صورت ریزحساب‌های خرید و حساب بدهکاران و موجودی انبار کالا و قیمت تمام شده کالای فروش رفته را بررسی و کنترل کنند.
در خصوص راه‌حل عملی برای جلوگیری از فرار مالیاتی با استفاده از کد یا شماره اقتصادی دیگران هم آمده است: با توجه به مواد ۲۲۷ و ۲۷۴ قانون مالیات‌های مستقیم، اجاره دادن و واگذاری و خرید‌وفروش کد و شماره اقتصادی جرم تلقی شده و علاوه بر جرایم متعلقه قابل پیگیری و اقامه دعوی در مراجع قضایی نیز خواهد بود.
در خصوص ادعای مودیان مالیاتی که کد و شماره اقتصادی فعالیت‌های خود را اجاره داده‌اند یا به اشخاص غیر واگذار کرده‌اند و از طریق کد اقتصادی آنان معامله و فعالیت اقتصادی انجام گرفته، احضار صاحبان کد اقتصادی و طرف سوءاستفاده‌کننده و گفت‌وگو با آنان و اقرار کتبی خودشان باید شخص سوءاستفاده‌کننده از طریق مراجع قضایی و دفتر مبارزه با فرار مالیاتی و پولشویی با طرح دعوی از طریق مراجع قضایی مورد پیگرد قرار گیرد.
