محمود خاقانی | کارشناس بین‌المللی انرژی|
اخیرا در گفت‌وگو با دوستی پیرامون مشکلات اقتصادی کشور که تحریم‌های نفتی را موجب اصلی آن می‌دانند، یادآوری واقعیت تلخی از تصمیم مجلس هفتم درباره تثبیت قیمت بنزین درلیتری 80 تومان به بهانه جلوگیری از افزایش نرخ تورم که زمینه‌ساز مشکلات اقتصادی امروز شد، بغض گلویم را فشرد و اشک در چشمانم حلقه زد. بحث بازگشت کارت سوخت یا سهمیه‌بندی سوخت و ادامه پرداخت‌های نقدی و غیرنقدی یارانه‌های سوخت و... از موضوعاتی است که دل دوستان انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران را می‌سوزاند و دل قاچاقچیان سوخت را شاد می‌کند. من به عنوان کارشناسی که برای مطالعه و تاسیس بورس بین‌المللی نفت ایران در جزیره کیش زحمات زیادی کشیدم، امیدوار بودم با راه‌اندازی‌این بورس و شروع تجارت فرآورده‌های نفتی با پول ملی یا ارزی غیر از دلار امریکا زمینه لازم برای دلارزدایی اقتصاد کلان ایران فراهم شود و با آزاد‌سازی قیمت فرآورده‌های نفتی و هدفمند کردن یارانه‌های سوخت دربخش‌های دیگر اقتصاد تولید درکشوررونق پیدا کند. از سویی دیگر سهام بخش‌های پایین دستی صنعت نفت، گاز و بطور کلی انرژی (پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها، تولید برق و ...) به مردم درچارچوب سیاست‌های کلی قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی: «... رشد سریع اقتصادی، رقابت‌پذیری، توسعه مبتنی بر دانایی و تعامل فعال با اقتصاد جهانی و ...» تحقق پیدا می‌کرد.
بدیهی است که اگر چنین می‌شد امروز تحریم‌های ترامپی تاثیر قابل توجهی بر اقتصاد کلان جمهوری اسلامی ایران نداشت. درواقع صاحب نظران امریکایی در رسانه‌های آن زمان امریکا وقتی خبر تکمیل مطالعات راه‌اندازی بورس بین‌المللی نفت ایران در جزیره کیش و اهداف بورس مذکور منتشر شد، صراحتا اعلام کردند که راه‌اندازی بورس مذکور می‌تواند برای اقتصاد امریکا و جایگاه دلار در اقتصاد جهان یک خطر جدی محسوب شود.
درهرحال مجالس هشتم، نهم و دهم نیز متاسفانه همان سیاست‌های مجلس هفتم را باروش‌های مشابهی پیگیری کردند و نه تنها جلوی افزایش نرخ تورم را نگرفتند بلکه
به دلیل افزایش هزینه‌های عمومی نظیر افزایش نرخ حمل و نقل عمومی و غیره موجب شدند که تورم به مراتب سنگین‌تری به اقتصاد کشور تحمیل شود وقاچاقچیان فرآورده‌های نفتی ثروت بیشتری کسب کنند.
برجام و جایگاه ایران در اقتصاد جهان
وقتی برجام درحال مذاکره بود تمامی شهروندان جمهوری اسلامی ایران به این نکته افتخار می‌کردند که شش دولت قدرتمند از تمامی جهات نظامی، اقتصادی و بین‌المللی دربرابر یک نظام مردم سالار جمهوری اسلامی ایران نشسته‌اند و خواسته‌های مردم مسلمان ایران زمین را پذیرفتند. امتیاز برجام همین بس که دولت نظام جمهوری اسلامی ایران ثابت کرد که به استناد آیه‌های شریف قرآن مجید برعهد و پیمانی که بسته است باقی است و دولت ترامپ و متحدان اروپایی‌اش ثابت کردند که برعهد وپیمانی که امضاء می‌کنند باقی نمی‌مانند. از همه مهم‌تر مقاومت و تاب آوری مردم ایران دربرابر تحریم‌های اقتصادی پس از خروج امریکا از برجام برای دلاردراقتصاد جهانی شرایط غیر قابل پیش بینی را پدید آورده است.
تکنولوژی‌های فعلی و جدید مالی
درادامه مطالعه موضوع بورس بین‌المللی نفت ایران درجزیره کیش که از سال 1380 شروع شد، درسال 1384 خاتمه یافت و درسال 1386 بورس نفتی کیش افتتاح شد، پیشنهاد تعریف یک ارز تحت عنوان Petro براساس نظام مالی آن زمان تحت عنوان
Shared Transaction Repository (STR)درتهران مطرح شد. متعاقبا و به تدریج این بحث توسعه پیدا کرد. در اسفندماه سال 97 درتهران با میزبانی مبتکران طرح شبکه انرژی خزر و باحمایت کمیته انرژی اتاق بازرگانی ایران موضوع ارزهای مجازی هم مورد بررسی قرار گرفت. درکارگاه‌هایی که درمحل اتاق ایران و موسسه پژوهش در مدیریت و برنامه‌ریزی انرژی - دانشگاه تهران برگزار شد، پیرامون تکنولوژی‌های فعلی و جدید مالی گفت‌وگو شد. به‌نظر یکی از پژوهشگران ارشد دانشگاه کالج لندن که سخنران کارگاه‌های مورد نظر بود، تکنولوژی‌های مالی که در حال حاضر استفاده می‌شوند رو به افول دارند و نه رشد یا پیشرفت. وی این تکنولوژها را Financial Technology Fintech 1.0
فین تک یکم نام گذاشت. درواقع نظر ایشان مرتبط بود با موضوعات ارزهای مجازی که گفت‌وگو درباره آنها بطور روزانه مطرح است. زیرا، ارزهای مجازی براساس قرارداد و روش‌های حقوقی و طراحی‌های معاملات زنجیره‌ای موسوم به legal & technical design of protocols (Blockchain) و ابزارهایی تحت عنوان «سکه» یا Coin استوار هستند. ولی، موضوعاتی که در کارگاه‌های برگزار شده در اسفندماه 97 درتهران مد نظر قرار گرفت و پیشنهاد شد، فین تک دوم Fintech 2.0 بود. دراین روش ارزش سکه براساس خدمات یا کالایی تعریف می‌شود که درآینده می‌تواند مورد استفاده و مصرف قرار گیرد (ارزش استفاده) .
همایش تعریف راهبرد جهانی انرژی
در دانشگاه یلدیز YILDIZ– ترکیه
درایام 4 لغایت 6 شهریورماه 98 سخنرانان درباره ضرورت یک راهبرد جهانی برای صنعت انرژی در همایشی که به این منظور دانشگاه یلدیز ترکیه میزبان آن بود سخن گفتند. بخشی از بحثی که از سوی سخنرانان ایرانی مطرح شد مرتبط با جایگاه ایران به عنوان یک دروازه طلایی تامین امنیت انرژی جهان از دریای خزر تا خلیج فارس و به اصطلاح هفت دریا بود. دراین راستا تجارت انرژی و ارزی که انرژی با آن خرید و فروش می‌شود از اهمیت بسیار برخوردار است. یک مقام سیاسی در ترکیه چندی پیش اعلام کرده بود که این کشور باید ارز مجازی «سکه‌ای» به نام «ترکیش کوین» تعریف کند. دولت روسیه هم تصمیم مشابهی برای تعریف ارز الکترونیکی را اعلام کرده است. اما، درگفت‌وگو‌هایی که درهمایش مذکور داشتیم این موضوع مطرح شد که شاید برای ایران تعریف «سکه انرژی» به عنوان یک یارانه هوشمند که بتواند انقلابی در اقتصاد انرژی و اقتصاد کلان ایران موجب شود مناسب و ضروری باشد.
رونق تکنولوژی‌های مالی
The Fintech Boom
درزمان حاضر بحث‌های روی آوردن به سرمایه‌گذاری و رد وبدل کردن (معامله) با سکه‌های مجازی یا ارزهای سکه‌ای درشبکه‌های مجازی به نوعی صنعت و تکنولوژی نوین مالی مشهور به Fintech تبدیل شده است. به همین دلیل درایران اخیرا با این دید که سکه‌های جدید در شبکه‌های مجازی (بیت‌کوین) می‌توانند یک روش مناسب سرمایه‌گذاری و سودآوری کوتاه‌مدت باشند، مطالبی مطرح شده است. اما، نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که تمام سکه‌های مجازی که تاکنون پا به عرصه وجود گذاشته‌اند به‌نظر می‌رسد روی یک انرژی ذخیره شده دریک فنر استوار شده‌‌اند و با هم رقابت می‌کنند بدون اینکه پشتوانه قابل اعتمادی داشته باشند.
مشکلات مرتبط با سکه‌های مجازی
درهمایش ضرورت راهبرد جهانی برای صنعت انرژی در دانشگاه یلدیز ترکیه مطرح و جلب‌توجه کردیم مشکلاتی که سکه‌های مجازی دارند و باید مراقب آنها بود این است که سکه‌هایی نظیر بیت‌کوین برپایه یک اقتصاد فرضی استوار هستند. بنابراین، برای اینکه یک سکه ارزش پیدا کند فقط کافی است که دسترسی به آن آسان نباشد یا کم باشد. درواقع یک ارزی که کم باشد به‌طور روزافزونی تبدیل به یک دارایی با ارزش می‌شود. بنابراین، به عنوان یک ابزار برای پرداخت در مبادلات تجاری چنین ارزی کارایی خود را از دست می‌دهد. زیرا، مردم سعی دارند که به عنوان یک ارز با ارزش آن را جمع‌آوری و نگهداری کنند نه اینکه در تجارت آن را به گردش درآورند. ثانیا، طراحی و ساختار حقوقی اینگونه ارزهای سکه‌ای به نحوی است که از نظر حقوقی امکان ادعا برمالکیت ارزش آن بصورت قانونی میسر نیست. بنابراین، ارزش آنها فقط یک ارزش موضوعی است. درواقع هرکس این سکه‌ها را دریک تبادل تجاری قبول می‌کند برای ارزشی است که آن شخص از آن مطلع است یا آن را قبول دارد و می‌داند که آن ارزش را می‌تواند به ازاء ارزش چیز دیگری مبادله کند. پس با توجه به این واقعیت می‌توان به‌طور نمونه «سکه تهرانی» تعریف کرد که برای پرداخت بین مردم تهران مورد استفاده قرار گیرد. مثلا هرکدام آن معادلی ریالی داشته باشد که برای پرداخت اجاره‌بها مسکن، خرید مواد خوراکی، میوه و ... که مردم بطور روزانه به آن نیازو سروکار دارند تعریف و استفاده شود.
سکه انرژی – یارانه هوشمند
«سکه انرژی – EnergyCoin» را مردم عادی می‌توانند به عنوان ابزاری برای پرداخت به ازای خرید و مصرف انرژی مورد نیازشان استفاده کنند. این نکته را دردانشگاه یلدیز- استانبول مورد توجه قرار دادیم که انرژی بصورت‌های مختلف نفت، گاز، برق یا فرآورده‌های نفتی نظیر بنزین را بیشتر مردم نه به عنوان یک کالا بلکه به عنوان فراهم آورنده خدمات می‌شناسند و استفاده می‌کنند. ولی انرژی بصورت خام نظیر نفت خام را مردم عادی نمی‌توانند مصرف کنند. وقتی ما صحبت از تعریف جدیدی برای انرژی به عنوان فراهم آورنده خدمات می‌کنیم از این بابت است که مردم انرژی را برای گرم کردن، حمل و نقل، خنک کردن، روشن نگه داشتن رادیو، تلویزیون و ...استفاده می‌کنند. اصطلا حا می‌گوییم انرژی از سر چاه نفت و گاز تا چراغی که روی دیوار روشن است یا پریز برقی که تلفن را شارژ می‌کند. بنابراین، سکه انرژی را می‌توان به ازاء مصرف انرژی به موازات ریال درایران یا لیر درترکیه برای پرداخت مورد استفاده قرارداد.
چرا سکه انرژی قابل قبول است؟
طبیعی است که مثل ریالی که بانک مرکزی چاپ ودر اقتصاد توزیع می‌کند، به جای اینکه به افزایش نرخ بهره بانکی، پیش فروش سکه طلا یا به دلار فرصت ایفای نقش در اقتصاد کشور داده شود، سکه انرژی که برپایه انرژی‌های مورد مصرف مردم بنا شده باشد، نظیر گاز طبیعی، برق، بنزین، گازوئیل، حمل ونقل و...دراقتصاد ایران می‌تواند موجب ثبات و رونق اقتصادی شود. سکه انرژی برای مصرف فرآورده‌ها ی نفتی را مثلا شرکت ملی نفت ایران منتشر می‌کند. سکه انرژی برای مصرف برق، آب و فاضلاب را وزارت نیرو (توانیر) منتشر می‌کند و سکه‌ها برای موارد دیگر را سایرین.
پرداخت یارانه پایدار
به‌نظر نمی‌رسد که مجلس دهم فرصت لازم را داشته باشد و بنابراین باید امیدوار بود که بلکه مجلس شورای اسلامی یازدهم درباره این نظریه بطور مثبت فکر کند و درمجلس یازدهم یک کمیسیون سکه انرژی تشکیل شود تا شاید یک فرصت جدید فراهم آید تا به موازات نظام مالی و اقتصادی جاری مطالعه‌ای فنی و حرفه‌ای درباره سکه انرژی مد نظر قرار گیرد. درواقع ایران می‌تواند مبتکر معرفی یک سکه انرژی درتجارت انرژی منطقه‌ای (شبکه انرژی خزر در راستای اقتصاد مقاومتی – اقتصاد تاب آور و اتصال انرژی خزر به خلیج فارس، به شرق و غرب – تبدیل گاز به برق و صادرات برق از طریق ایران) باشد. اعضای این کمیسون علاوه برنمایندگان مجلس شورای اسلامی می‌توانند شامل نمایندگان بانک مرکزی، بانک‌ها، موسسات مالی واعتباری، تولید‌کنندگان و عرضه‌کنندگان نفت، گاز، برق و...، مصرف‌کنندگان انرژی، نمایندگان شرکت‌های بین‌المللی فعال در صنعت نفت، گاز و برق ایران و منطقه خزر، پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها و... که در برگیرنده بخش‌های مختلف در اقتصاد کشور نظیر بخش خصوصی، بخش‌های دولتی و... بشوند. موسسه آموزشی و پژوهشی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران و موسسه پژوهش در مدیریت و برنامه‌ریزی انرژی دانشگاه تهران (مبتکران طرح شبکه انرژی خزر) و متخصصین ارتباطات و ..نیز می‌توانند نقش مهمی ایفا نمایند.
تعریف مالیات برمصرف انرژی
جلوگیری از آلودگی آب وهوا
به منظور حل مشکلات کوتاه‌مدت دولت دوازدهم می‌تواند یک نوع مالیات برمصرف انواع انرژی‌های کربنی را به فوریت وضع کند. نظیر شروع به وضع مالیات برمصرف بنزین تا اینکه قیمت بنزین در ایران به سطح بین‌المللی (همسایگان) برسد که جلوی قاچاق آن نیزگرفته خواهد شد. دولت دوازدهم و مردم ایران خوبست به نروژ نگاهی بیندازند که با وجود اینکه یک تولید‌کننده و صادر‌کننده بزرگ نفت و گاز است قیمت فرآورده‌های نفتی به ویژه بنزین درنروژ گران‌ترین در جهان است. درصورت پذیرش این پیشنهاد سرمایه‌گذاری درایجاد زیرساختار‌های مورد نیاز صنایع و بخش‌های مختلف اقتصادی به ویژه مشارکت درتولید و دربخش پایین دستی صنعت انرژی کشور با راندمان بالا و مقرون به صرفه محقق خواهد شد. از سوی دیگر سرمایه‌گذاری بین‌المللی نیز درراستای معاوضه انرژی با تکنولوژی، دانش و غیره درایران مورد توجه قرار خواهد گرفت . یعنی ماده 12 قانون رفع موانع تولید رقابت پذیر و ارتقای نظام مالی کشور بصورت مطلوبی اجرایی خواهد شد. نهایتا این امکان برای ایران فراهم خواهد آمد تا با انتشار سکه انرژی براساس پشتوانه گاز طبیعی ایران یا از طریق تبدیل گاز به برق – شبکه انرژی خزر و صادرات برق به کشورهای همسایه واروپا ونیز با همکاری روسیه و قطر تعریف «سکه گازی» یا «سکه انرژی» را به‌صورت یک ارز بین‌المللی درتجارت انرژی منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای معرفی کند. دراین راستا بازنگری و بازگشت به مطالعه بورس بین‌المللی نفت ایران در جزیره کیش راهگشا خواهد بود.
نگرانی بانک مرکزی انگلیس از آینده دلار
آقای مارک کارنی( Mark Carney )رییس کل بانک مرکزی انگلیس بنا به گزارش خبرگزاری‌ها از آینده دلار امریکا به عنوان یک ارز ذخیره‌ای ابراز نگرانی و گفته است شاید روزی ارز مجازی معرفی شده توسط فیس بوک موسوم به لیبرا (Libra) جای دلار امریکا به عنوان پادشاه ارزهای جهان را بگیرد. آقای مارک کارنی در سمپوزیم بانک‌های مرکزی
Symposium of central bankers تحت عنوان ارزهای مجازی مسلط «Synthetic Hegemonic Currency» که درمحل جکسون هول (Jackson Hole) امریکا برگزار شد این مطلب را بیان داشته است.
چرا دلار ارز جهانی است؟
از زمان برگزاری اجلاس برتون وودز( Bretton Woods )
درسال 1944 میلادی و ارتباط قیمت‌ها به دلار امریکا موجب شد که امریکا قدرت سیاسی و اقتصادی فراوانی را به دست بیاورد. براساس آمار اعلام شده توسط صندوق بین‌المللی پول IMF در سه ماهه اول سال 2019 تقریبا 62 درصد ذخایر بین‌المللی ارزی بصورت دلار نگهداری می‌شوند. میزان ذخایر ارزی جهان به یورو اروپا حدود بیست و دو دهم درصد است، درحالی که یوآن چین بعد از دلار امریکا دومین ارز ذخیره‌ای جهان محسوب است.
چرا علاقه به نگهداری دلار کم شده است؟
رییس کل بانک مرکزی انگلیس کاهش علاقه به نگهداری دلار به عنوان یک ارز ذخیره‌ای را ناشی از تاثیر منفی سیاست‌های دلاری امریکا بر تجارت و اقتصاد کشورها حتی کشورهایی که وابستگی زیادی به دلار ندارند توصیف کرده است. بطور مثال وقتی نرخ برابری دلار با ارزهای دیگر افزایش پیدا می‌کند کشورهایی که بدهی شان به دلار امریکا محاسبه می‌شود باید مبلغ بیشتری بابت بازپرداخت بدهی شان به پردازند. آقای مارک کارنی که از ریاست کل بانک مرکزی انگلیس از ماه ژانویه 2020 کناره‌گیری می‌کند صراحتا گفته است که دربلندمدت: «ما باید روش بازی را عوض کنیم.» بدیهی است که منظور ایشان این واقعیت است که باید برای جایگزین کردن دلار دراقتصاد جهانی در بلندمدت فکری اساسی کرد.
نقش بانک‌های مرکزی
آقای مارک کارنی درسخنرانی‌اش افزوده است که بخش‌های دولتی و بانک‌های مرکزی باید از ارزهای مجازی احتمالی که می‌توانند جایگزین دلار محسوب شوند به بهترین نحو و از طریق یک شبکه بانک‌های مرکزی حمایت کنند. اما، کارشناسان معتقدند که ارزهای مجازی به راحتی می‌توانند دست خوش شیوع فساد واختلاس درنظام‌های مالی کشورها بشوند. درهمین حال نظام مالی و بانکی امریکا با حمایت دولت امریکا تلاش می‌کند که قدرت و تسلط سیاسی، اقتصادی و بین‌المللی دلار امریکا را حفظ کنند.
نتیجه‌گیری
نظام جمهوری اسلامی ایران با پایبندی و رعایت اخلاق اسلامی و تعهداتی که در چارچوب برجام توافق کرده بود، ثابت کرد که ایران می‌تواند یک جایگاه سازنده و مهم در اقتصاد جهان داشته باشد. علاوه برآن رویداد‌های پیش‌آمده درخلیج فارس و تنگه جبل الطارق ثابت کرد که نقش ایران در تامین امنیت عرضه انرژی (نفت وگاز) به اقتصاد جهان را نمی‌توان نادیده گرفت. نکته قابل توجه این است که ایران با تعریف یک سیاست کلان اقتصاد انرژی داخلی و منطقه‌ای می‌تواند رهبری یک انقلاب انرژی در منطقه را برعهده بگیرد و نقش دلار در تجارت انرژی منطقه و جهان را کاهش دهد. دراین راستا، تصمیم‌سازان وتصمیم‌گیران اقتصادانرژی در ایران درراستای تحقق برنامه پنجم توسعه که پیشرفت و عدالت اجتماعی را مطرح کرده است به جای سهمیه‌بندی یا دو نرخی کردن بهای بنزین باید دریک اقدام و عمل انقلابی قیمت فرآورده‌های نفتی را افزایش دهند و با کاهش میزان و حجم قاچاق فرآورده‌های نفتی با تعریف سکه انرژی و همچنین کاهش هزینه‌های حمل و نقل عمومی و غیره مردم را منتفع کنند. تردیدی نیست که دراین راستا با حمایت مردم اقتصاد کشور از وابستگی به دلار امریکا رها خواهد شد.
