طبق بررسیهای آژانس بین‌المللی انرژی اگر سیاست‌های انرژی تغییر نکنند تا سال 2040 تعداد مرگ‌ومیرهای زودرس ناشی از آلودگی بیرونخانهیی به 4.5 میلیون نفر خواهد رسید.
آثار مخرب زیست‌محیطی آلودگی هوا
آلودگی هوا آثار قابل توجهی روی سلامتی، محیط‌زیست و اقتصاد دارد. بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، هر ساله حدود 7 میلیون نفر بر اثر آلودگی هوا در جهان می‌میرند که نیمی از آن مربوط به آلودگی بیرونخانهیی است. آلودگی هوا در حال حاضر بزرگ‌ترین تهدید سلامت محیطزیستی است و باعث ایجاد و تشدید بسیاری از بیماری‌ها می‌شود بیماری‌هایی مانند آسم و سرطان. طبق بررسیهای آژانس بین‌المللی انرژی اگر سیاست‌های انرژی تغییر نکنند تا سال 2040 تعداد مرگ‌ومیرهای زودرس ناشی از آلودگی بیرونخانهیی به 4.5 میلیون نفر خواهد رسید.
اثرات مخرب اقتصادی آلودگی هوا
آلودگی هوا غیر از خسارت‌های محیطزیستی، از نظر اقتصادی نیز هزینه‌های بسیاری را به کشورها تحمیل می‌کند. آلودگی هوا عوارض خود را به چند طریق روی اقتصاد نشان می‌دهد؛ افزایش هزینه‌های زندگی بشری، کاهش توانایی کارکرد مردم، افزایش اثرات مهم روی مواد غذایی، تخریب آثار تاریخی و فرهنگی، کاهش توانایی اکوسیستم برای برآوردن نیازهای اجتماعات و افزایش هزینه‌های ترمیم. مطالعات جدید نشان می‌دهد که هزینه‌های سلامت ناشی از استفاده سوختهای فسیلی نسبت به مالیاتی که از این بخش گرفته می‌شود 600 درصد است؛ به این معنی که به ازای هر واحد یارانه که به بخش انرژی فسیلی تعلق می‌گیرد شش واحد هزینه سلامت افزایش پیدا می‌کند.
سوختهای فسیلی منبع اصلی آلودگی هوای شهرها
همه آلودگی در شهرها از مصرف انرژی و سوختهای فسیلی در بخش‌های صنعت و حملونقل ناشی می‌شود. طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی علت اصلی انتشار آلودگی تولید و استفاده تنظیم نشده و غیر بهینه انرژی است. آژانس همچنین علت اصلی آلودگی هوا را سوختهای فسیلی می‌داند.
آلودگی هوا و سیاست‌گذاری‌های انرژی
آلودگی هوا با سیاست‌گذاری‌های انرژی رابطه تنگاتنگ دارد و یکی از مسائل کلیدی برای سیاست‌های انرژی است. بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته سیاست‌های دقیقی برای نقش سیستم انرژی در رسیدن به توسعه پایدار تدوین کردند. این سیاست‌ها در جهت رسیدن به انرژی در دسترس، پاک و قابل‌اعتماد برنامه‌ریزی شده‌اند. برای مثال استراتژی انرژی اتحادیه اروپا برای دسترسی به سیستم انرژی رقابتی، پایدار و امن تلاش می‌کند. به‌طور مشابهی، گروه مشاور دبیرکل سازمان ملل متحد در مورد انرژی و تغییرات آب‌وهوایی هدف خود را تضمین به دسترسی خدمات انرژی مدرن، قابل‌اعتماد، مقرون به‌صرفه و پایدار تعیین می‌کند.
راهکارهای سیاست‌گذاری برای کاهش آلودگی هوا
راهکارهای سیاست‌گذاری که همراه با فشار بر قسمت عمده مردم باشند، از نظر امکان‌پذیری سیاسی با محدودیت مواجهند؛ به این مفهوم که آن سیاست‌ها با تهدید منافع مردم به عنوان مهم‌ترین گروه ذی‌نفع در رابطه با سیاست‌گذاری‌های کاهش آلودگی هوا کارایی لازم و پایداری بلندمدتی نخواهند داشت. با وجود اینکه سیاست‌های محدودیت ترافیکی در کوتاه‌مدت برخی مشکلات را حل می‌کنند ولی در صورتی که این محدودیت‌ها تقاضای ضروری مردم به حملونقل را مختل کنند علاوه بر اینکه باعث نارضایتی می‌شوند راه‌حل بلندمدتی برای رفع مشکل آلودگی هوا نخواهند بود. بدین منظور در این مقاله با یک دیدگاه سیستمی و جامع در سیاست‌گذاری انرژی سعی شده است راهکارهای عملی که از نظر سیاسی امکانپذیر و کارا باشند و در بلندمدت پایداری لازم را داشته باشند با توجه به شرایط ایران برای کاهش آلودگی هوا پیشنهاد شده است.
اصلاح قیمت بنزین همراه با اصلاح کیفیت بنزین و اصلاح قیمت خودرو
اکثر سیاست‌گذاران و کارشناسان معتقد هستند که اصلاح قیمت بنزین می‌تواند مهم‌ترین سیاست در جهت کاهش مصرف آن و در نتیجه کاهش آلودگی هوا باشد. اما تجربیات ناشی از هدفمندی یارانه‌ها که مهم‌ترین بخش آن به‌اصطلاح اصلاح قیمت بنزین بود نشان می‌دهد که بدون اتخاذ سیاست‌های تکمیلی، کاهش مصرف آن به صورت مقطعی خواهد بود و بعد از مدتی عواملی مانند تورم باعث خواهد شد روند مصرف به صورت گذشته ادامه یابد.
طبق آمار بعد از افزایش قیمت بنزین در فاز اول هدفمندی یارانه‌ها، مصرف آن به صورت مقطعی کاهش یافت و مصرف‌کنندگان بخش حملونقل گاز طبیعی مایع را جایگزین آن کردند و مصرف کلی انرژی در حملونقل با نرخ گذشته ادامه یافت و افزایش مصرف گاز طبیعی کاهش مصرف بنزین را جبران کرد.
با توجه به اینکه گاز طبیعی مایع نیز در انتشار آلاینده‌های هوا تفاوت چندانی با بنزین و گازوییل ندارد جایگزین مصرف آن به جای بنزین در کاهش آلودگی هوا موثر نخواهد بود. طبق مطالعات انجام‌شده توسط دانشگاه هاروارد روی خودروهای تبدیل شده به سوخت CNG مقدار تولید آلاینده‌های مونواکسیدکربن، هیدروکربن‌های خروجی و انتشار ذرات بسیار ریز، بیشتر از حد مجاز بوده است. همچنین به گزارش ترنسپورت‌اند اینوایرنمنت (T&E)، بر اساس یک مطالعه مستقل و جدید، افزایش مصرف گازهای طبیعی به عنوان سوخت خودروها و ماشین‌های باری در کاهش میزان تولید گازهای گلخانه‌یی و آلودگی هوا موثر نیست. در حالی که سوخت‌هایی چون بنزین ترکیبی، الکتریسیته و هیدروژن کمک بسیار بزرگی در کاهش سرعت گرم شدن کرده زمین دارند، میزان تولید گازهای گلخانه‌یی ناشی از سوخت گاز طبیعی متراکم و مایع، نسبت به موتورهای دیزلی تفاوتی ندارد.
سیاست‌های تکمیلی که می‌تواند در کنار اصلاح قیمت بنزین، در کاهش آلودگی هوا موثر باشد اصلاح کیفیت بنزین مصرفی و کاهش قیمت خودرو باکیفیت است. یکی از مهم‌ترین عواملی که در آلودگی هوای شهر تهران بیان می‌شود کیفیت پایین بنزین مصرفی است که پایین‌تر از استانداردها جهانی است و باعث می‌شود مقدار انتشار آلاینده‌ها نسبت به مقدار مصرف آن بیشتر باشد.
عدم کارایی اصلاح قیمت بنزین و گازوئیل در هدفمندی یارانه‌ها برای بهبود وضعیت هوای کلان‌شهرها، کیفیت پایین خودروهای بنزینی و گازوئیلی بود. کیفیت وسایل نقلیه ایران نسبت به استانداردهای جهانی به‌طور قابل‌توجهی پایین است و پتانسیل کاهش مصرف انرژی در این بخش حتی در صورت خواست مصرف‌کنندگان وجود ندارد و هرچقدر هم قیمت بنزین افزایش یابد تاثیر زیادی در کاهش مصرف آن نخواهد داشت یا گاز طبیعی جایگزین آن خواهد شد. بنابراین کاهش قیمت خودرو باکیفیت (در نتیجه کاهش تعرفه واردات خودرو و افزایش کیفیت خودروهای تولید داخلی) و در نتیجه آن اصلاح کیفیت خودروها باید در کنار اصلاح قیمت بنزین و گازوئیل به کار گرفته شود.
توجه به سیاست‌های جهانی تغییر اقلیم و کاهش تولید کربن به همراه رشد اقتصادی
جدی نگرفتن و عمل نکردن به سیاست‌های پیمان آب‌وهوایی پاریس می‌تواند به یک فاجعه در حوزه سلامت عمومی منجر شود. سیاست‌های انرژی پاک نه تنها آلاینده کربن که مربوط به تغییر آب وهوایی است را کاهش می‌دهد بلکه سطح انتشار دیگر آلاینده‌هایی مانند اکسید سولفور، اکسید نیتروژن و ذرات معلق که به سلامت انسان ضربه می‌زنند را نیز پایین می‌آورد. بنابراین حتی بدون نگرانی در مورد اثر گرمایش آلاینده کربن در جو زمین، توافقنامه پاریس راه طولانی برای کاهش آلودگی هوا در سراسر جهان است.
گسترش حملونقل عمومی از نظر سهولت و قابلیت اطمینان و اعمال محدودیت ترافیکی
اثبات شده است که تلاش‌ها برای کاهش آلودگی هوا در بخش حملونقل از نظر هزینه-فایده به صرفه است. مطالعات در امریکا نشان داده است که هر دلاری که برای برنامه کاهش انتشار از حملونقل خرج می‌شود تقریبا نه دلار در بخش سلامت عمومی و محیط‌زیست فایده دارد. واضح است که به دلیل استانداردهای پایین ایران نسبت به امریکا از نظر انتشار در بخش حملونقل، این فایده در ایران بیشتر خواهد بود.
همان‌طور که بیان شد اعمال محدودیت‌های ترافیکی اعم از طرح ترافیک و زوج و فرد، بیشتر به عموم مردم فشار می‌آورد ,هرچند در کوتاه‌مدت مفید است در صورتی که با سیاست‌های تکمیلی همراه نباشند از نظر اجرایی کارآمد نخواهند بود، به این صورت که اجرای این طرح‌ها به تنهایی باعث کاهش ظرفیت شبکه حملونقل شده و صرفاً هزینه‌های جابه‌جایی را افزایش می‌دهد. یکی از سیاست‌های تکمیلی که می‌توان در کنار طرح‌های محدودیت ترافیکی دنبال کرد گسترش شبکه حملونقل عمومی است.
گسترش حملونقل عمومی یکی از راهکارهای کشورها برای مقابله با آلودگی هوای کلان‌شهرها است. بر اساس اعلام شهرداری تهران، در حال حاضر سهم شبکه حملونقل عمومی در جابه‌جایی مسافران با احتساب تاکسی‌ها، اتوبوس‌ها و مترو کمتر از پنجاه‌درصد است.
حملونقل ریلی درون‌شهری که یکی از شاخص‌های توسعه حملونقل عمومی در کلان‌شهرها محسوب می‌شود، هنوز نتوانسته است سهم بایسته خود را در جابه‌جایی روزانه شهروندان تهرانی به دست بیاورد. سهم مترو از جابه‌جایی مسافران در شهر تهران حدود 13 درصد است که در مقایسه با سهم آن در شهرهای کشورهای مترقی که به 50 درصد می‌رسد خیلی کمتر است. در تهران روزانه حدود 18 الی 20 میلیون سفر انجام می‌گیرد که دو میلیون سفر آن سهم مترو است و این نشان می‌دهد که پتانسیل زیادی برای افزایش سهم حملونقل عمومی وجود دارد.
یکی از اقدامات مثبتی که اخیراً برای افزایش سهم حملونقل ریلی انجام شده است تفاهمنامه مشترک وزارت نفت و شهرداری تهران است که اگر به صورت کامل اجرایی شود می‌تواند تعداد سفرهای روزانه مترو را از دو میلیون به هفت میلیون برساند که عدد قابل‌توجهی برای افزایش سهم آن از تعداد سفرها است. بر اساس این قرارداد، قرار است شهرداری تهران واگن‌ها و به تبع آن تعداد مسافران را افزایش دهد و در ادامه وزارت نفت در ازای هر مسافر که شش‌دهم لیتر صرفه‌جویی بنزین به همراه دارد، مبلغی معادل 9.8سنت پرداخت کند و در مجموع این وجه برای بازپرداخت واگن‌ها هزینه شود.
اصلاح قیمت انرژی در صنعت به همراه کمک به تامین مالی بهینه‌سازی انرژی
طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی در ایران سالانه بیش از 34میلیارد دلار یارانه سوخت و انرژی پرداخت می‌شود. پرداخت این میزان یارانه در صورت صرفه‌جویی به فرصت تبدیل خواهد شد. جدا از ملاحظات سیاسی، این‌گونه سیاست‌های یارانه‌یی از منظر محیطزیستی نیز مضر هستند. همان‌طور که بیان شد پرداخت یارانه‌های انرژی باعث افزایش هزینه‌های سلامت شده و این خود موجب می‌شود هزینه‌های عمومی بیشتر افزایش یابد. هزینه‌های سلامت مربوط به مصرف انرژی‌های فسیلی 600 درصد یارانه‌های انرژی است.
از طرف دیگر بهینه‌سازی انرژی یکی از موثرترین و پرسودترین روش‌ها برای کاهش مصرف انرژی و قطع انتشار آلودگی است. به عنوان مثال کشور چین استفاده از بهینه‌سازی انرژی به عنوان سلاحی برای مقابله با آلودگی را به‌طور جدی در دستور کار خود قرار داد. این راهکارها بر شهرهای بزرگ متمرکز می‌شود چون‌که اولاً این شهرها در مرکز مبارزه علیه آلودگی هوا قرار داشتند و دوم پتانسیل بالایی برای کاهش آلودگی هوا داشتند. این کشور از یک دهه قبل بهره‌وری انرژی را به عنوان سیاست‌های اولویت‌دار قرار داده است و با استفاده از این سیاست توانستند از سال 2006 تا 2010، بیست درصد شدت انرژی را کاهش دهند و با توجه به اینکه مصرف انرژی و در نتیجه انتشار آلاینده‌ها رابطه مستقیمی با شدت انرژی دارد کاهش آن باعث کاهش انتشار آلاینده‌ها خواهد شد. طبق بررسیهای آژانس بین‌المللی انرژی، افزایش سرمایه‌گذاری در حوزه بهره‌وری انرژی به اندازه 7 درصد یا 4.7 تریلیون دلار تا سال 2040، می‌تواند مرگ‌ومیر زودرس ناشی از آلودگی هوا را به 208 میلیون کاهش دهد.
نتیجه‌گیری
آلودگی هوا علاوه بر خسارت‌های زیست‌محیطی، ضررهای اقتصادی نیز به کشورها تحمیل می‌کند. سالانه بیش از 7 میلیون نفر به مرگ‌ومیر زودرس ناشی از آلودگی هوا دچار می‌شوند. مهم‌ترین منابع آلودگی هوا مصرف انرژی‌های فسیلی است و انتشار آلاینده‌ها با سیاست‌گذاری‌های انرژی رابطه مستقیمی دارد و سیاست‌های انرژی در این زمینه تاثیر قابل توجهی دارد. بیشتر کشورها سیاست‌هایی در جهت دستیابی به انرژی‌های پاک و قابل دسترس است. یکی از سیاست‌های نامناسب در زمینه انرژی، سیاست‌های یارانه‌یی است که باعث افزایش مصرف انرژی‌های فسیلی و انتشار آلاینده‌های هوا شده است. راهکارهای مقابله با آلودگی هوا باید دیدی کلی‌نگر داشته باشد و سیاست‌هایی که جنبه‌های امکان‌پذیری سیاسی را در نظر نمی‌گیرند، ناپایدار هستند.
در این مقاله راهکارهایی بر این اساس برای سیاست‌گذاری در جهت کاهش آلودگی هوا مطرح شد که عبارتند از: 1) اصلاح قیمت بنزین همراه با اصلاح کیفیت بنزین و اصلاح قیمت خودرو 2) توجه به سیاست‌های جهانی تغییر اقلیم و کاهش تولید کربن به همراه رشد اقتصادی 3) گسترش حملونقل عمومی از نظر سهولت و قابلیت اطمینان و اعمال محدودیت ترافیکی و 4) اصلاح قیمت انرژی در صنعت به همراه کمک به تامین مالی بهینه‌سازی انرژی.
