معصومه سلطانی
دانشجوی دکترای سیاست‌گذاری عمومی دانشگاه تهران
در قرن بیست و یکم با توجه به افزایش شمار و نیز وسعت شهرها این پرسش اساسی را می‌توان مطرح کرد که آیا به‌موازات این تغییر کمی در سکونتگاه‌های انسانی می‌توان شاهد تحول کیفی و بهبود شرایط زندگی در آنها بود؟ آیا همه شهرها در سطح جهانی قابلیت و شایستگی شناخته شدن به عنوان شهرهای مدرن را دارا هستند؟ و میان شهرهای کشورهای توسعه‌یافته و کشورهای درحال‌توسعه در مقیاس‌های مختلف چه میزان هماهنگی و تشابه به لحاظ رفاه، سلامت و فراگیری و سهولت بهره‌گیری وجود دارد؟
از طرف دیگر شهر تهران به عنوان یک کلان‌شهر و نیز به عنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران، از یک‌سو دارای تراکم و تمرکز جمعیت، ثروت و امکانات است و از سوی دیگر بنا بر دلایل گوناگون قادر به تامین نیازها و فراهم نمودن امکانات شهری آنگونه که در شهرهای کشورهای مدرن و تعدادی از کلان‌شهرهای کشورهای درحال‌توسعه مهیا است، نیست. بخشی از امکانات موجود در شهر تهران به دلیل مشکلاتی که به همراه دارند، از سوی بخش‌های مختلفی از جامعه قابل بهره‌گیری نیست و اساساً نمی‌توان آنها را متعلق به همه شهروندان دانست. حال‌آنکه در شهرهای مدرن امکانات شهری به‌گونه‌یی طراحی و سازمان‌دهی شده‌اند که غالب شهروندان با سهولت قادر به استفاده از آن هستند. این نوشته تلاش دارد که به بررسی و ارزیابی مقوله‌های رفاه، سلامت و فراگیری و سهولت در دسترسی در سیستم حمل‌ونقل شهری در کلان‌شهر تهران بپردازد.
1.رفاه: منظور از رفاه در این حوزه امکانات و قابلیت‌هایی است که در اختیار شهروندان قرار می‌گیرد. نخست آنکه بخش عمده‌یی از وسایط نقلیه عمومی همچون مترو و BRT به‌گونه‌یی تعبیه شده‌اند که موجبات دشواری و رنجش شهروندان را فراهم آورده و باعث می‌شوند بخش عمده‌یی از آنان ایستاده تردد کنند و با وجود آنکه همه افراد برای تردد هزینه واحدی را می‌پردازند از شرایط یکسانی برخوردار نیستند. به‌علاوه سیستم حمل‌ونقل شهری، سیستم سالمندمحور، معلول‌محور و کودک‌محور نبوده و قادر به تامین نیازهای این گروه‌ها در جامعه نیستند. البته نمی‌توان از سیستمی که قادر به تامین رفاه شهروندان عادی جامعه نیست توقع داشت که به تامین رفاه و مناسب‌سازی برای این اقشار آسیب‌پذیر بیندیشد.
مشکل قابل ذکر دیگر اتلاف زمان است که شرایط بهره‌گیری از وسایط نقلیه عمومی را در بخش‌های از کلان‌شهر تهران با دشواری همراه می‌سازد. همچنین عدم تناسب وسایط نقلیه عمومی با شمار متقاضیان در ساعات مشخصی از شبانه‌روز مشکل دیگری است که بر کسی پوشیده نیست.
2.سلامت و بهداشت: نخست آنکه کلان‌شهر تهران در مجموعه آلوده‌ترین کلان‌شهرهای جهان جای گرفته است. مسلماً علاوه بر کارخانه‌ها، خودروهای شخصی و موتورسیکلت‌ها یکی از عوامل آلوده‌کننده این سکونتگاه، اتوبوس‌ها و تاکسی‌هایی هستند که در شبکه ناوگان حمل‌ونقل شهر تهران قرار دارند. مشکلات فنی موجود در این وسایط نقلیه و کیفیت پایین سوخت‌های مورد استفاده در آنها، به تشدید آلودگی پایتخت منجر می‌گردد. به‌علاوه برخی از آنها فاقد ایمنی لازم برای شهروندان هستند و می‌توانند سلامتی آنها را تهدید کنند. فقدان استانداردهای لازم مشکل دیگری است که بر سلامتی شهروندان به‌طور مستقیم اثر می‌گذارد. البته باید در نظر داشت که آسیب‌های ناشی از وسایط نقلیه اعم از آسیب بر جسم و روان، لزوماً به‌یک‌باره و در کوتاه‌مدت شکل نمی‌گیرند. بلکه اثرات آنها به‌تدریج و در بلندمدت آشکار می‌گردد.
3.سهولت در دسترسی: مشکل دیگر وسایط نقلیه عمومی در کلان‌شهر تهران، دشواری‌های ناشی از دسترسی به‌موقع به وسایل حمل‌ونقل عمومی است. بدون شک یکی از مهم‌ترین مزیت‌های سیستم حمل‌ونقل شهری استاندارد، نحوه دسترسی شهروندان به آنها است. سهولت دسترسی شهروندان به ایستگاه‌ها همراه با زمانی که صرف انتظار برای استفاده از وسیله موردنظر می‌گردد، نقش مهمی در مطلوبیت یا عدم مطلوبیت حمل‌ونقل شهری دارد. چراکه در زندگی بشر امروز، عامل زمان نقش و اهمیت بیشتری نسبت به گذشته ایفا می‌نماید و این حق شهروندان تهرانی است که با صرف کمترین زمان و پایین‌ترین هزینه به محل موردنظر خود دسترسی داشته باشند. خوشبختانه به نظر می‌رسد این عامل در مقایسه با دو عامل پیش با جدیت بیشتری پیگیری شده است. البته این گفته به این معنا نیست که در حال حاضر وضعیت دسترسی به وسایط حمل‌ونقل شهری، وضعیت مطلوبی است. متاسفانه در برخی از مکان‌ها و زمان‌ها در شهر تهران تردد با این وسایل بسیار دشوار می‌گردد و عامل سهولت در دسترسی در وسایط نقلیه نقش ضعیفی را ایفا می‌کند.
باید توجه داشت که مشکلات موجود در سیستم حمل‌ونقل شهر تهران صرفا منحصر در موارد یادشده نمی‌گردند و می‌توان موارد دیگری را نیز به آنها افزود. با این وجود در اینجا تنها به ذکر مواردی اکتفا شده است که به‌طور مستقیم بر ذهنیت شهروندان تهرانی اثر گذاشته و سبب می‌شود در صورت امکان از به‌کارگیری وسایط نقلیه شهری خودداری کنند. طبیعتا تحلیل وضعیت کنونی نظام حمل‌ونقل در شهر تهران و ارائه بدیل‌های عملی مستلزم بررسی‌های دقیق و موشکافانه است. بدون شک تاکنون مطالب و پژوهش‌های متعدد و متنوعی از سوی متخصصان و صاحب‌نظران منتشر شده است که حاوی مطالب سودمند، انتقادات دقیق و جامع و راهکارهای ارزنده‌یی بوده‌اند. بااین‌وجود همچنان نارضایتی فراوانی پیرامون چگونگی کارکرد این امکان موثر در شهر مشاهده می‌شود.
راهکارهای پیشنهادی برای مشکلات ناشی از حمل‌ونقل شهر تهران را می‌توان در قالب زیر ارائه کرد:
نخست؛ به نظر می‌رسد تعامل سازنده و مفید میان پژوهش‌ها و مطالعات انجام‌شده پیرامون این مقوله و نهادهای متولی آن به‌طور موثر وجود ندارد. در بسیاری از موارد دستاوردهای دانشگاهیان پیرامون نظام حمل‌ونقل شهری موردتوجه نهاد مدیریت شهری و نهاد متولی مربوطه نیست و در مواردی نیز نهاد متولی از وجود چنین پژوهش‌هایی آگاه نیست. طبیعتا این بی‌اطلاعی و بی‌توجهی می‌تواند به کاهش کیفیت پژوهش‌ها و مطالعات صورت گرفته در این حوزه منتهی گردد. در مواردی نیز پژوهش‌های انجام‌شده برای حل مشکل در این زمینه سودمند نبوده و متناسب با نیازهای موجود در این حوزه صورت نگرفته‌اند. به‌این‌ترتیب وجود سازوکار تعاملی موثر و کارآمد در میان این دو گروه می‌تواند به بهبود حمل‌ونقل شهری یاری رساند.
دوم؛ آنکه بخش عمده‌یی از پژوهش‌ها عمدتا معطوف به گذشته هستند و هدف از انجام آنها اساساً بررسی و ارزیابی نحوه عملکرد این سیستم است. اگرچه این قبیل از پژوهش‌ها برای جلوگیری از خطاها و مشکلات کنونی بسیار سودمند هستند و طرح‌های آتی می‌تواند با نگاه به موفقیت‌ها و ضعف‌های مطرح‌شده انجام شود، ولی در عین حال به پروژه‌ها و طرح‌هایی نیاز داریم که پیش‌بینی‌محور و معطوف به آینده باشند. مراد از طرح چنین سخنی این است که با بررسی‌های دقیق و علمی پیرامون تراکم جمعیت در سال‌های آینده، پیش‌بینی مناطق آتی تمرکز جمعیت و بررسی علایق و گرایش‌های نسل‌های آتی به بازطراحی ساختار حمل‌ونقل شهری در تهران توجه شود. باید توجه داشت که تحلیل‌ها و ارزیابی‌های گذشته‌محور اگرچه مفید هستند و وجود آنها در جامعه لازم است، اما با توجه به این مساله که در رابطه با هر بخش از سیستم حمل‌ونقل هزینه‌های فراوان پرداخت می‌شود، این سیستم باید به‌گونه‌یی طراحی گردد که فاقد ضعف‌ها و مشکلات مطرح‌شده در بالا باشد. و در عین حال شهروندان نه به دلیل اجبار بلکه با رضایت از آنها استفاده کنند.
سوم؛ آنکه هزینه‌های مربوط به سیستم حمل‌ونقل شهری نمی‌تواند و نباید صرفا بر عهده دولت یا نهاد مدیریت شهری باشد. بدیهی است که در صورت خودداری هر یک از نهادها از انجام مسوولیت و پرداخت هزینه‌های مربوطه کیفیت وسایل نقلیه عمومی در سه شاخه مذکور کاهش خواهد یافت. به‌این‌ترتیب لزوم مشارکت و همکاری دولت و نهادهای شهری و تعیین حیطه عملکرد و حدود وظایف هر یک احساس می‌شود. در شرایط کنونی لازم است این دو نهاد همکاری‌های فنی و عملی را جایگزین رقابت‌ها و شعارهای سیاسی کنند. طبیعتا نمی‌توان مشکلات ناشی از حمل‌ونقل شهری را با شعار و وعده حل کرد. بلکه وجود آرادهی لازم برای اقدام همراه با تخصص‌گرایی می‌تواند به کاهش مشکلات حمل‌ونقل شهر تهران کمک کند.
چهارم؛ تعامل با شهرهای موفق در زمینه سیستم حمل‌ونقل شهری اعم از کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه، راهکار قابل بررسی دیگر در جهت کاهش مشکلات حمل‌ونقل پایتخت جمهوری اسلامی ایران است. بهره‌گیری از موفقیت‌ها و پیشرفت‌ها و پندگیری از شکست‌ها و چالش‌های موجود در این جوامع می‌تواند در بهبود ساختار حمل‌ونقل شهر تهران نقش موثری داشته باشد. تشکیل سمینارها و کنفرانس‌ها، فراهم آوردن بستر و شرایط مناسب برای محققان و متخصصان برای مطالعه و پژوهش پیرامون وضعیت سیستم حمل‌ونقل شهری در کشورهای طرف تعامل و ارائه راهکارهای عملی و کارا از جمله موارد در این زمینه است.
پنجم؛ سازمان‌دهی یا بازطراحی سامانه ارزیابی شهروند محور می‌تواند گام موثر دیگر در زمینه بهبود نظام حمل‌ونقل شهری محسوب گردد. از طریق این سامانه کاربران با سهولت بیشتری قادر به ایجاد تعامل با مسوولان مربوطه خواهند بود و می‌توانند انتقادات و ضعف‌های موجود را بیان کنند و در صورت امکان راهکار ارائه دهند. اگرچه همه مردم قادر به اظهارنظر و ارائه راهکار راجع به مسائل تخصصی مدیریت شهری نیستند، اما می‌توانند به عنوان گروه هدف مرجع موثری برای دریافت اطلاعات پیرامون نحوه عملکرد نظام حمل‌ونقل شهری به‌خصوص در رابطه با عامل نخست یعنی رفاه و آسایش و عامل سوم یعنی وضعیت دسترسی محسوب گردند.
منبع: شمس
