بنابر گزارش‌های جهانی، ایران در شاخص عملکرد محیط زیست (EPI) در سال 2016 یک نزول 22 پله‌یی نسبت به سال 2014 دارد. این نشان‌دهنده وضعیت نه چندان مطلوب کشور در شاخص‌های زیست‌محیطی (هم در جهان و هم در منطقه) است.
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که اخیرا به این منظور تهیه کرده، معتقد است این رتبه بدترین جایگاه کشور در 15 سال اخیر است. ایران که در سال 2014، با نمره 08/51 موفق به کسب رتبه ۸۳ در بین 1۷۸ کشور شده بود، در گزارش سال 2016 از لحاظ عملکرد زیست‌محیطی با نمره 32/66 به رتبه 105 از مجموع 1۸0 کشور نزول کرده است و در رده کشورهایی با عملکرد ضعیف در محیط زیست قرار داردتوجه به ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی توسعه جامعه و ایجاد هماهنگی و همسویی بین این ابعاد، بنیادی‌ترین رکن برنامه‌ریزی در رسیدن به توسعه پایدار است. توسعه اقتصادی پایدار کشور مرهون بهره‌برداری مناسب از امکانات آب، خاک، منابع طبیعی و ظرفیت‌های موجود نیروی انسانی و به‌عبارتی حفاظت از محیط زیست است.
بنا بر گزارش این مرکز، امروزه موضوع حفاظت از محیط زیست و جلوگیری از تخریب آن به عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های فراروی جامعه جهانی مطرح شده و به همین دلیل نیز در سال‌های گذشته نشست‌ها و کنفرانس‌های متعددی برگزار و به دنبال آن کنوانسیون‌های منطقه‌یی و بین‌المللی بسیاری برای جلوگیری از تخریب محیط زیست در سطح جهان منعقد شده است که جمهوری اسلامی ایران نیز بسیاری از آنها را به امضا رسانده و متعهد شده تا در راستای اهداف مندرج در این کنوانسیون‌ها اقدام کند. به دنبال این تحولات، شاخص‌های زیست‌محیطی متعددی نیز برای نظارت بر فرآیندهای تخریب محیط زیست ازسوی سازمان ملل متحد و دانشگاه‌ها مطرح شده است.
شاخص‌ها ابزارهایی هستند که اطلاعات پیچیده و گسترده را به‌صورت کمّی و قابل درک برای عموم و تصمیم‌گیران فراهم می‌کنند. به‌عبارت دیگر شاخص‌ها نشان می‌دهند که در کجا قرار داریم، مسیر حرکت چگونه است و آیا مسیر حرکت و تحولات در راستای اهداف پیش‌بینی شده صورت می‌گیرد؟
شاخص‌ها، روندها و تنش‌های موجود در هر سیستمی را نمایان می‌سازند و نشان می‌دهند که سیاست‌ها و برنامه‌ها چگونه بر کارکرد سیستم اثر می‌گذارند. شاخص‌ها به مانند حلقه‌های بازخورد عمل می‌کنند و با اعلام وضعیت سیستم، هشدارهای لازم برای افزایش دخالت‌ها را در حوزه‌های خاص فراهم می‌کنند. شاخص‌ها فراتر از اطلاعات و آمارهای صرف بوده و به مانند پل اطلاعات تفصیلی و تفسیر آنها عمل می‌کنند. چنانچه شاخص‌ها به‌صورت منطقی و مطابق با شرایط هر کشور انتخاب شوند و از پشتوانه اطلاعاتی مستندی برخوردار باشند، قادرند دگرگونی‌ها و تحولات هر سیستم و حوزه‌های آن را به خوبی نمایان سازند. یکی از مهم‌ترین این شاخص‌ها که در حال حاضر به‌صورت گسترده ملاک مقایسه کشورها بوده و درخصوص حفاظت از محیط زیست به‌صورت دو سالانه منتشر می‌شود، شاخص پایداری محیط زیست (ESI) و شاخص عملکرد محیط‌زیست (EPI) است که توسط اجلاس جهانی اقتصاد در داووس با همکاری دانشگاه ییل و کلمبیا منتشر می‌شود.
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش خود می‌افزاید: شاخص عملکرد محیط زیست، شاخصی بسیار مهم است که اهدافی را جهت نیل به کارآیی محیط زیست مشخص کرده و موقعیت فعلی هریک از اجزای تشکیل‌دهنده این شاخص را اندازه‌گیری و جایگاه هر کشور را در دستیابی به اهداف مورد نظر ارزیابی می‌کند.
همچنین شاخص عملکرد محیط زیست یک ابزار کارآمد و مفید برای راهنمایی سیاست‌گذاران در زمینه محیط زیست فراهم می‌آورد. این شاخص یکی از شاخص‌های مهم توسعه کشورها در قرن 21 است.
بنا بر گزارش این مرکز، مراجع مختلف، شاخص عملکرد زیست‌محیطی (EPI) را در گذشته به صورت‌های گوناگون معرفی می‌کردند. اما از اوایل قرن 21، مفاهیمی چون شاخص توسعه پایدار (ESI) شاخص‌های بهداشتی و بهره‌مندی از محیط زیست پاک ملاک ارزیابی قرار گرفت. از آنجا که این شاخص‌ها بیانگر واقعی مولفه‌های زیست‌محیطی کشورها نبود، از اوایل سال 2005 شاخص زیست‌محیطی جدیدی تعریف شد که در حال حاضر ملاک مقایسه توسعه کشورها، در زمینه محیط زیست است و هر دو سال یک‌بار در اجلاس جهانی اقتصاد در داووس منتشر می‌شود. گزارش‌های جهانی شاخص عملکرد زیست‌محیطی کشورها، یک عامل کمی در کنترل آلودگی‌ها و پیامدهای مدیریت منابع طبیعی است که بطور مشترک، مراکز تحقیقاتی به‌ویژه دانشگاه‌های ییل و کلمبیا در امریکا، مجمع جهانی اقتصاد در داووس سوییس و مرکز تحقیقات اتحادیه اروپا آن را تدوین می‌کنند.
این مراکز نخستین گزارش جهانی عملکرد زیست‌محیطی کشورها را در سال 2006 به‌صورت آزمایشی تهیه و منتشر کردند. از آن پس، این شاخص جدید ملاک ارزیابی عملکرد زیست‌محیطی دولت‌ها قرار گرفت. پایه و اساس اطلاعات شاخص عملکرد زیست‌محیطی کشورها برگرفته از شاخص‌های موجود در سازمان‌های بین‌المللی مانند بانک جهانی (WB)، برنامه عمران سازمان ملل متحد (UNDP)، سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO)، دبیرخانه کنوانسیون تغییرات آب و هوا (UNFCCC) و مراکز تحقیقاتی مثل انستیتو منابع جهانی، شبکه اطلاع‌رسانی علوم زمین، دانشگاه کلمبیا و گزارش‌های ملی دولت‌هاست.
این گزارش توانایی دولت‌ها را برای حفظ محیط زیست در دهه‌های آینده نشان می‌دهد و حاوی اطلاعات مهمی درخصوص رویکرد کشورهای مختلف جهان در زمینه مسائل محیط زیستی است.
تفاوت این شاخص با شاخص پایداری توسعه در محدود بودن متغیرها و تاکید بیشتر بر عملکرد در موارد مربوط به محیط زیست است.
بازوی تحقیقاتی مجلس با اشاره به این نکته که شاخص عملکرد محیط زیست بر دو هدف اصلی حفاظت از محیط زیست ازجمله کاهش فشارهای زیست‌محیطی بر سلامت انسان‌ها و ارتقای وضعیت زیست‌بوم‌ها و مدیریت صحیح منابع طبیعی تاکید دارد، می‌افزاید: این دو مولفه توسط 20 شاخص در 9 زمینه «اثرات بر سلامت، کیفیت هوا، آب و بهداشت، منابع آب، کشاورزی، جنگل، شیلات، تنوع‌زیستی و زیستگاه‌ها و اقلیم و انرژی» اندازه‌گیری می‌شود. مقدار شاخص (EPI) از صفر تا صد است که صد مطابق هدف و صفر بدترین حالت است.
شاخص عملکرد محیط زیست، عملکرد اجرایی سیستم‌های سیاسی در جهت کاهش استرس‌های زیست‌محیطی درخصوص سلامت انسان و ارتقای پویای زیست‌محیطی و مدیریت بی‌خطر منابع طبیعی را تخمین میزند. همچنین این شاخص اهداف گسترده و قابل دسترسی برای عملکرد محیط زیست کشورها تعیین کرده است که براساس آن می‌توان ارزیابی کرد که هر یک از کشورهای جهان تا چه میزان به این اهداف نزدیک شده‌اند.
به‌علاوه این شاخص به عنوان یک عامل کمّی در کنترل آلودگی‌ها و پیامدهای مدیریت منابع طبیعی، ابزار قدرتمندی را برای بهبود مدیریت سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری‌های محیط زیستی فراهم می‌کند.
بیان مساله
نزول 22 پله‌یی کشور ایران در شاخص عملکرد محیط زیست (EPI) در سال 2016 نسبت به سال 2014، نشان‌دهنده وضعیت نه چندان مطلوب کشور در شاخص‌های زیست‌محیطی (هم در جهان و هم در منطقه) است. این رتبه بدترین جایگاه کشور در 15 سال اخیر است. ایران که در سال 2014، با نمره 08/51 موفق به کسب رتبه ۸۳ در بین 1۷۸ کشور شده بود، در گزارش سال 2016 از لحاظ عملکرد زیست‌محیطی با نمره 32/66 به رتبه 105 از مجموع 1۸0 کشور نزول کرده است و در رده کشورهایی با عملکرد ضعیف در محیط زیست قرار دارد. با مشاهده چنین نوسانات شدیدی در رتبه و جایگاه زیست‌محیطی کشور، این سوال مطرح است که چه علل و عواملی در عدم ثبات و نزول رتبه زیست‌محیطی کشور ایران در این دو دوره تاثیرگذار بوده‌اند.
ازاین‌رو جهت بررسی این موضوع، لازم است ابتدا از مولفه‌ها و شاخص‌های اصلی عملکرد زیست‌محیطی ایران در سال 2016 به‌صورت جزیی اطلاعاتی به دست آورده تا نقاط قوت و ضعف کشور در زمینه‌های مختلف مورد بررسی در این شاخص مشخص شود. سپس برای بهبود EPI در سال‌های آتی، استفاده از تجربیات کشورهای دارای رتبه برتر جهانی در شاخص عملکرد زیست‌محیطی و نیز برخی کشورهای خاورمیانه که در جایگاه بالاتری نسبت به ایران قرار گرفته‌اند، ضروری به نظر می‌رسد که این هدف با مقایسه EPI ایران با کشورهای دارای رتبه برتر جهانی در این شاخص بهدست خواهد آمد.
اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
داشتن اطلاعات کافی از وضعیت محیط زیست کشورها و بررسی روند تغییرات زیست‌محیطی، یکی از موضوعات مورد توجه مجامع جهانی طی سال‌های اخیر بوده است. این موضوع در شناخت و درک صحیح از وضعیت موجود برای تعیین تغییرات لازم در نحوه مدیریت و ارائه برنامه‌های مدیریتی نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. سیاست‌گذاران باید دامنه وسیعی از مسائل شامل کنترل آلودگی و چالش‌های مدیریت منابع طبیعی را مدنظر قرار دهند. در چندسال اخیر، در کشور ما نیز با وخیم‌تر شدن وضعیت محیط زیست و پیچیده‌تر شدن بحران‌های مربوط به آن ازجمله خشکیدن دریاچه ارومیه و سایر تالاب‌های کشور و همچنین روند فزآینده آلودگی هوا در پایتخت و سایر شهرهای صنعتی، توجه بسیاری از کارشناسان و علاقه‌مندان محیط زیست به رتبه‌بندی عملکرد زیست‌محیطی معطوف شده است. برآورد شاخص عملکرد زیست‌محیطی کمک می‌کند تا مشکلات و اولویت‌های مسائل زیست‌محیطی مشخص شود و سیاست‌گذاران برای حل این مشکل، بهترین عملکرد و مدل‌های سیاسی موفق را تعیین کنند.
بررسی دو گزارش اخیر شاخص عملکرد محیط زیست دانشگاه ییل که در سال‌های 2014 و 2016 منتشر شده نشان از آن دارد که ایران با نوسانات متعددی در این زمینه مواجه بوده و رتبه آن در شاخص عملکرد محیط زیست در این دو دوره با تفاوت‌های فاحشی روبرو بوده است. برای مثال ایران که در سال 2014 با نمره 08/51 موفق به کسب رتبه ۸۳ در بین 1۷۸ کشور شده بود، در گزارش سال 2016 از لحاظ عملکرد زیست‌محیطی با نمره 32/66 به رتبه 105 از مجموع 1۸0 کشور نزول کرده است و در رده کشورهایی با عملکرد ضعیف در محیط زیست قرار دارد. مشاهده چنین نوسانات شدیدی در رتبه و جایگاه زیست‌محیطی کشور سبب شد که بررسی علل و عوامل عدم ثبات و نزول رتبه زیست‌محیطی کشور ایران در این دو دوره از اهمیت بالایی برخوردار شود. ازسوی دیگر با توجه به اینکه شاخص‌های عملکرد و پایداری زیست‌محیطی در سال‌های اخیر در سطح ملی مورد توجه فراوان قرار گرفته، لزوم انجام این مطالعه بیشتر است. از مهم‌ترین این اقدامات عبارتند از:
مجمع تشخیص مصلحت نظام، تدوین شاخص‌ها و اهداف سنجش‌پذیر را که میزان تحقق و نیل به سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران را مورد پیگیری، ردیابی و ارزیابی قرار دهد، ضروری دانسته و بدین علت تدوین شاخص‌های پایداری را در دستور کار خود قرار میداده است.
در برنامه پنجم توسعه ذیل ماده (1۸4)، اعمال شاخص‌های پایداری منطقه‌یی و ملی، جهت ارزیابی راهبردی محیطی در سطوح ملی، منطقه‌یی و موضوعی مورد توجه قرار گرفته است و همچنین ماده (1۸5)، به‌منظور بهره‌برداری بهینه از منابع طبیعی و پایه، تهیه و تدوین نظام شاخص‌های پایداری محیطی را لازم می‌داند.
