گروه انرژی مهدی نیکوئی
طرح جایگزینی کنتورهای کنونی برق کشور با کنتورهای هوشمند از سال 1390 شروع شده و قرار است که تا سال 1400 به پایان برسد. با این حال این طرح(که به طرح ایجاد فراسامانه ملی هوشمند اندازه‌گیری و مدیریت انرژی موسوم است و فهام خوانده می‌شود) پیشرفت چندانی نداشته و با توجه به محدود شدن بودجه اختصاصی به آن، بسیاری از رسانه‌ها آن را ناتمام می‌نامند(بودجه سال 96 این طرح 15میلیارد تومان بود و در لایحه بودجه 97 این رقم به 5 میلیارد تومان کاهش یافته است.) در این میان روز گذشته، معاون توزیع شرکت توانیر اعلام کرد که براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده تا تابستان سال آینده حدود 500 هزار کنتور هوشمند برای چاه‌های کشاورزی و مشترکین پرمصرف نصب می‌شود. محمودرضا حقی‌فام درباره آخرین وضعیت نصب کنتورهای هوشمند برق کشور اظهار کرد: تاکنون 158هزار کنتور هوشمند برای مشترکان پرمصرف نصب شده که نقش بسیاری در مدیریت مصرف آنها داشته است. وی وعده داد که این رقم تا پایان سال به 350هزار دستگاه و تا ابتدای تابستان سال 97 به 500 هزار دستگاه خواهد رسید.
بررسی‌های«تعادل» نشان می‌دهد حتی اگر ارقامی که معاون توزیع شرکت مادرتخصصی توانیر اعلام می‌کند با وجود کمبود منابع مالی تحقق یابند، باز هم ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای جهان و منطقه از نظر نصب کنتورهای هوشمند و مدیریت مصرف برق از این طریق بسیار عقب‌تر خواهد بود.
هفته گذشته، اداره اطلاعات انرژی امریکا گزارشی منتشر کرد که نشان می‌داد، کنتورهای هوشمند پیشرفته برق نصب شده در امریکا از سال 2010 تا 2016میلادی دو برابر شده است و به این صورت اکنون نزدیک به نیمی از کل مشترکین برق این کشور از این کنتورهای هوشمند برخوردارند. تا انتهای سال 2016 شرکت‌های خدمات برق امریکا به طور مجموع نزدیک به 71میلیون کنتور هوشمند موسوم به زیرساخت اندازه‌گیری پیشرفته(AMI) نصب کردند که برابر با 47درصد از 150میلیون مشترک برق این کشور است.
کنتورهای هوشمند پیشرفته توانایی ایجاد ارتباط دو طرفه بین شرکت‌های خدمات برق و مشتریان را دارند. کنتورهای هوشمند نسل قبل که ارتباطی یک طرفه از کنتور تا شرکت برق ایجاد می‌کنند و به خوانش اندازه‌گیری خودکار(AMR) هم شناخته می‌شوند پیش از سال 2013 کنتورهای غالب بازار امریکا بودند. براساس داده‌های جمع‌آوری شده توسط اداره اطلاعات انرژی امریکا(گزارش‌های سالانه خدمات برق) از سال 2013 به بعد نصب کنتورهای هوشمند AMI که ارتباطاتی دو سویه دارند، رواج بیشتری(نسبت به کنتورهای قدیمی‌تر) یافت.
کنتورهای AMI توانمند در ارتباطات دو سویه به شرکت‌های خدمات برق همچنین مشترکین اجازه می‌دهد تا مصرف هوشمندی داشته باشند و از مزایای مختلف این مصرف هوشمند بهره‌مند شوند. هوشمندسازی مصرف با استفاده از ارتباطات ایجاد شده به وسیله کنتور و در همان زمان مصرف(یا زمانی نزدیک به مصرف) انجام شود. کنتورهای هوشمند می‌توانند نسبت به میزان تقاضا و برق توزیعی، واکنش نشان داده، قابلیت اتکا به شبکه را بالا برده و اطلاعاتی ارائه دهند که مشتریان بتوانند در هزینه‌های خود صرفه‌جویی کنند. این صرفه‌جویی با اطلاع یافتن آنها از شرایط عرضه و قیمت برق در شبکه و مصرف متناسب با آن صورت می‌گیرد.
کنتورهای هوشمند AMI به شرکت‌های خدمات برق هم اطلاعات دقیقی از خاموشی‌ها(ناشی از رویدادهای مختلفی مانند توفان یا سایر اختلال‌های شبکه) ارائه می‌دهند. شرکت‌های خدمات برق با استفاده از این اطلاعات می‌توانند به سرعت خدمت‌رسانی به مشتریان را از سر گرفته و زمان کلی خاموشی‌های شبکه را هم کاهش دهند.
نرخ نفوذ کنتورهای هوشمند پیشرفته در بین مشترکین خانگی در ایالت‌های مختلف امریکا، تفاوت چشمگیری با یکدیگر دارند. شهر واشنگتن با 97درصد، بیشترین نفوذ کنتورهای هوشمند در بین مشترکین خانگی برق را دارد و پس از آن ایالت نوادا با 96درصد قرار گرفته است. 6 ایالت دیگری که در سال 2016 نرخ نفوذ AMI بالاتر از 80 درصد داشتند، عبارتند از: مین، جورجیا، میشیگان، اوکلاهما، کالیفرنیا و ورمونت. تگزاس هم در همین سال بهترین جایگاه را از نظر میزان نصب کنتورهای هوشمند AMI جدید برای مشترکین خانگی به خود اختصاص داد. تعداد کنتورهای نصب شده جدید برای مشترکین خانگی این ایالت به بیش از 200هزار دستگاه رسید.
تفاوت در نرخ نفوذ کنتورهای هوشمند ایالت‌ها در امریکا غالبا ناشی از وضعیت متفاوت قوانین و مقررات در آنهاست. به عنوان مثال در بعضی از ایالت‌ها مکانیسم‌های بازگشت هزینه پروژه‌های کنتور هوشمند(پیشنهادی به وسیله شرکت‌های خدمات برق) باید به تایید مقام‌های قانون‌گذار برسد. اتحادیه نیروی برق هوشمند(SEPA) تاکنون گزارش‌های مختلفی درباره اقدامات ایالتی برای پیشبرد طرح‌های اندازه‌گیری پیشرفته مصرف برق و موارد مرتبط با آن انتشار داده تا از این طریق بتواند نقشی در افزایش نرخ نفوذ کنتورهای هوشمند جدید داشته باشد.
اما نکته‌یی که در مورد کنتورهای هوشمند نصب شده برای مدیریت دقیق‌تر مصرف و ارائه برق وجود دارد، بی‌اطلاعی بسیاری از مشترکین خانگی از داشتن این کنتورهاست. اداره اطلاعات انرژی امریکا در سال 2015 یک نظرسنجی درباره مصرف انرژی مشترکان خانگی انجام داد. در آن سال میانگین کشوری استفاده مشترکان خانگی از کنتورهای هوشمند برابر با 44درصد بود اما تنها 22درصد از خانوارها گزارش کردند که دارای کنتور هوشمند هستند. در کنار آنها 49درصد اعلام کردند که کنتور هوشمند ندارند و 29درصد نیز از نوع کنتور برق خود اطلاعی نداشتند. علاوه بر آن تنها 8 درصد از خانوارها عنوان کردند که از دسترسی خود به داده‌های ساعتی یا روزانه برق آگاهی دارند و تنها 4درصد به این داده‌ها رجوع کرده یا از آنها استفاده کرده بودند.
وضعیت کنتورهای هوشمند در کشورهای دیگر
درحالی که بیش از یک دهه از معرفی نخستین مدل‌های کنتورهای هوشمند پیشرفته(با قابلیت ارتباط دو طرفه) می‌گذرد هنوز هم در بسیاری از نقاط جهان، بازار این کنتورها داغ و درحال رشد است. علاوه بر پروژه‌های توسعه‌یی و نوسازی فراوانی که در دو سال اخیر در ایالات متحده امریکا انجام شده، وضعیت پررونقی در بسیاری از کشورهای دیگر هم مشاهده می‌شود.
به گزارش پایگاه جهانی نویگنت‌ریسرچ، بازار نصب کنتورهای هوشمند پیشرفته(AMI) در کانادا بسیار کساد است که البته دلیل آن به پایان رسیدن ظرفیت توسعه این زیرساخت در کاناداست؛ چراکه اکنون تقریبا نرخ نفوذ این کنتورها به نزدیکی 100درصد رسیده است.
در چند کشور اروپا پروژه‌های کنتور هوشمند پیشرفته به طور جدی پیگیری می‌شوند که البته در هر کدام از این کشورها، مراحل متفاوتی از این توسعه طی می‌شود. در آلمان بالاخره قوانین جدیدی به تصویب رسیده‌اند که شروع نصب کنتورهای هوشمند را در بخشی از این کشور امکان‌پذیر می‌کند.
در بازار آسیا و اقیانوسیه، وضعیت بسیار متغیر است: برخی از شرکت‌ها در به کارگیری و توسعه این زیرساخت‌ها بسیار جلو رفته‌اند و برخی نیز یا پیشرفت قابل توجهی نداشته یا هنوز اقدامی در این باره انجام نداده‌اند. در چین 2شرکت ارائه‌کننده خدمات برق پایان سال 2017 را به عنوان زمان اتمام طرح‌های راه‌اندازی کنتورهای هوشمند برق اعلام کرده‌اند. در همین حال 10شرکت برقی ژاپن به دنبال آن هستند که تا سال 2024 به تعداد
80 میلیون کنتور هوشمند نصب شده، برسند.
امریکای لاتین یکی از مناطق کمتر توسعه یافته از این نظر است و تنها چند کشور انگشت شمار آن به پیشرفت‌های معناداری دست یافته‌اند. خاورمیانه و آفریقا نیز سرعت اندکی در اقتباس این کنتورهای هوشمند داشته‌اند که البته اوضاع برخی کشورهای خاورمیانه اندکی بهتر است: کشورهایی مانند کویت، لبنان و امارات متحده عربی از آغاز پروژه‌های وسیع نصب کنتورهای هوشمند برق خبر داده‌اند.
اکنون به نظر می‌رسد ایران نیز در تلاش است، وضعیت بهتری را در این زمینه رقم بزند هر چند آمارها نشان مى‌دهد تا متوسط جهانی فاصله زیادی در پیش است.
