گروه راه و شهرسازی| آزاده کاری|
حریم شهر تهران از 200 سال پیش تاکنون شاهد اتفاقات بسیاری بوده است. استقرار صنایع بزرگ و کوچک، ساخت شهرها و شهرک‌های مسکونی بدون هیچ‌گونه ضابطه‌ای از جمله این رویدادها است. برای نخستین‌بار، سال 1347 در طرح جامع، حریم شهر تهران تعیین شد. بعد از آن سال 1386 در طرح جامع شهر تهران ضرورت ساماندهی حریم تهران و تعیین حریمی وسیع‌تر برای تنظیم رابطه کالبدی، اقتصادی و اجتماعی بین اراضی پیرامون و شهر تهران را ضروری دانسته و حریم کلان‌شهر تهران به عنوان نقش هاله شهری و عملکرد زیست‌محیطی و تنفس گاهی شهر تهران مطرح شده است.
در حال حاضر حریم شهر، گستره‌ای به وسعت حدود 5918 کیلومتر مربع معادل ۱۰ برابر وسعت شهر است که فقط 1200 کیلومتر از آن، تحت اختیار و نظارت مستقیم شهرداری تهران است. بر این اساس شکل‌گیری هرگونه شهر و شهرستان جدید در آن ممنوع شده است.
به گفته محمد سالاری، رییس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر، شهرداری تهران براساس طرح جامعی که در سال ۱۳۸۶ به تصویب رسید، دو دستاورد داشته است. نخست طرح تفصیلی شهر تهران و دیگری طرح راهبردی حریم شهر تهران که از سال۸۹ به مدت دو سال توسط مرکز مطالعات شهر تهران به عنوان یک طرح به مشاوران سپرده شد تا در نهایت، طرح راهبردی حریم شهر تهران تهیه و تنظیم شود. برپایه این طرح، وظیفه نگهداری و حفاظت از حریم پایتخت به اداره کل حریم شهر تهران واگذار شد.
به گزارش تعادل، طبق ماده 99 قانون شهرداری‌ها، این نهاد وظیفه صیانت از حریم شهر را بر عهده دارد. ساماندهی حریم تهران از جمله طرح‌های موضوعی سند طرح جامع است که پس از حدود 10 سال از ابلاغ طرح جامع در سال 95 صرفا با تصویب پهنه‌بندی حریم در شورای عالی شهرسازی و معماری کشور ابلاغ شد ولی هنوز موضوع نحوه مدیریت یکپارچه حریم که مهم‌ترین چالش فراروی مجموعه شهری تهران است، بلاتکلیف باقی مانده است. در اسناد طرح راهبردی حریم پایتخت، حدود 17 درصد مساحت حریم به پهنه کشاورزی و باغداری، 23 درصد به پهنه اندوختگاه‌های محیط زیست، 24 درصد به پهنه عناصر طبیعی و 2 درصد به پهنه صنعتی اختصاص داده شده است. همچنین 15درصد نیز برای پهنه سکونتگاهی در نظر گرفته شده و مساحت باقی‌مانده حریم به دو پهنه پردیس‌های موضوعی و تجهیزات اختصاص داده شده است.
بر اساس آمار و نقشه‌های شهر تهران از سال 49 تاکنون حریم 2 هزار و 100 کیلومتری شهر تهران به هزار و 150 کیلومتر مربع رسیده است. این نشان‌دهنده آن است که در دل شهر تهران شهرهای جدیدی ایجاد شده که قانونی هم بوده‌اند. در سال‌های اخیر شهرهای اقماری در اراضی پایتخت، حریمی برای توسعه آینده خود پیش‌بینی کرده‌اند که گاه با حریم شهر همجوار تداخل و تعارض دارد و گاه تا خیابان‌ها و بزرگراه‌های معرف مرز محدوده شهر تهران نیز پیش‌آمده‌اند و قرائن نشان می‌دهد که ساخت و سازهای غیرمجاز در حریم تهران همچنان ادامه دارد.
هر چند شهرداری متولی رسیدگی به حریم تهران است، اما گاه متولی برخی اراضی واقع در حریم از عهده شهرداری خارج است. مانند اراضی کشاورزی واقع در حریم که متولی آن جهاد کشاورزی است . حریم کنونی شهر تهران براساس طرح جامع شهر تهران مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری کشور مصوب 1385 از محدوده شهرستان تهران فراتر رفته است و شهرستان‌های تهران، کرج، ورامین، شهریار و بخش‌های تابعه شمیرانات و ری را در بر گرفته است.
عدم اجرای طرح راهبردی حریم
زهرا نژاد بهرام، عضو کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر در گفت‌وگو با «تعادل» به بیان توضیحاتی در خصوص صیانت از حریم شهرتهران پرداخت و چالش‌های آن را مورد بررسی قرار داد. به گفته نژاد‌بهرام، موضوع حریم شهر تهران یکی از مشکلات جدی است که مدت‌ها است کل شهر را با چالش مواجه کرده است. نژاد بهرام با بیان اینکه این موضوع مربوط به امروز و دیروز و دو سال پیش نیست و مدت‌ها است که تهران در این حوزه با مشکل مواجه است، تصریح کرد: طرح راهبردی تهران که در سال1386 توسط شورای عالی معماری شورای شهرسازی مصوب و برای اجرا به استانداری ابلاغ شد اما متاسفانه به دلایل متعدد سیاسی و مشکلات جدی که در محدوده شهر تهران وجود داشت، اجرایی نشد. ایرادهای متعددی به این طرح گرفته شد از جمله اینکه باید رویکرد آن تغییر کند و حتی به نام آن نیز ایراد گرفتند.
او با اشاره به اینکه با گذشت12سال از ابلاغ این مصوبه هنوز مشکلات آن به قوت خود باقی است، گفت: وجود فرمانداری مستقل در شمیرانات، شهر ری، اسلامشهر و پردیس به همراه حوزه استحفاظی باعث شده تا در خصوص حریم چالش‌های جدی برای شهر ایجاد شود. زمانی که طرح راهبردی حریم به استانداری تهران ابلاغ شد، استانداری با چند مشکل جدی مواجه بود از یک طرف محدوده تقسیمات کشوری وجود داشت و از طرفی مساله حریم شهر تهران که باید به شکل یکپارچه مورد توجه قرار می‌گرفت. 22 منطقه که 2 منطقه آن دارای دو فرمانداری مستقل هستند و منطقه 17 و 18 در جنوب شهرکه موضوع حریم آنها به فرمانداری اسلامشهر بر می‌گردد، به همین دلیل اجرای طرح متوقف شد.
ایجاد شوراهای هماهنگی
به گفته این عضوکمیسیون و معماری شورای شهرتهران از زمانی که شورای شهر پنجم روی کار آمد، تلاش‌های جدی را در این زمینه آغاز کرد و اقدام‌های متعددی را انجام داد. او در این باره توضیح داد: همانطور که عنوان کردم یکی از ایرادهای اصلی طرح راهبردی این بود که نام آن باید تغییر کند. به همین دلیل آقای حناچی زمانی که معاونت شهرسازی را به عهده داشتند در نامهای، نامهای پیشنهادی شهرداری را برای شورای عالی معماری و شهرسازی ارسال کرد و خواستار این شد با تغییر نام طرح، شرایطی را فراهم آوردند تا نگرانی‌های فرمانداری در این باره کمرنگ شود و بتوانیم کارهای مربوط به حریم را شروع کنیم.
او با بیان اینکه با گذشت 8 ماه از زمان ارسال این نامه هنوز پاسخی دریافت نکرده‌ایم، عنوان کرد: مهم‌ترین مشکل حریم در ارتباط با تقسیمات کشوری است. در واقع مدیریت یکپارچه شهری نداریم تا تمام این مجموعه تحت یک مدیریت یکپارچه قرار گیرد و دارای یک حوزه استحفاظی شوند. از سوی دیگر مدیریت هماهنگی نیز برای حوزه حریم وجود ندارد تا با هماهنگی و تعامل صیانت از حریم را انجام دهند. با وجود این، شورای عالی معماری و شهرسازی این موضوع را در دستور کار قرار داده است. کمیته شهرسازی شورای شهر تهران نیز نقطه نظرات خودش را مطرح کرده است. با در نظر گرفتن اینکه تقسیمات کشوری مهم‌ترین معضل حریم شهر تهران است و به دلایل متعدد سیاسی و اجتماعی نمی‌توان در آن تغییری به وجود آورد؛ مهم‌ترین چیزی که به زعم ما می‌تواند به صیانت از حریم شهرتهران کمک کند، ایجاد شوراهای هماهنگی است.این موضوع نیازمند تعامل مشترک وزارت کشور و وزارت راه و شهرسازی است. در این زمینه وزارت کشور هم کمیته تخصصی در زیر مجموعه کل تقسیمات کشوری ایجاد کرده و در نظر دارد تا بسترهای تعامل مشترک را فراهم کند.
عضو هیات رییسه شورای شهر تهران با تاکید بر اینکه تنها راهی که می‌توان از حریم شهر تهران صیانت کرد، ایجاد شوراهای هماهنگی است، تصریح کرد: مشکل اصلی اینجا است که بخشی از درآمدهای فرمانداری‌ها از محدوده حریم حاصل می‌شود، بنابراین اگر قرار شود، حریم تابع نظرات و تصمیم‌های شهرداری تهران باشد طبیعتا حوزه استحفاظی حریم مورد اختلاف قرار می‌گیرد. با توجه به ظرفیت‌های تعریف شده ساخت و ساز در حریم هر نوع ساخت و‌سازی که اکنون در محدوده صورت می‌گیرد باید تابع نظام شهرسازی شهرداری تهران باشد.اما از آن جا که ساخت و سازها در محدوده حریم استحفاظی فرمانداری‌هاست، فرمانداری‌ها اصرار دارند که ساخت و سازها بر اساس مقررات و رویکرد‌های شهرسازی منطقه فرمانداری آنها باشد.
نژاد بهرام با بیان اینکه برطرف کردن این تعارض نیازمند تعامل مشترک بین دو وزارتخانه اصلی یعنی همان وزارت کشور و وزارت راه و شهرسازی است، عنوان کرد: همچنان حریم در معرض تعرض است و همچنان راهکار مشترکی برای عبور از مشکلات حریم وجود ندارد و به همین دلیل پیشنهاد شهرداری تهران این بود که با تک‌تک فرمانداری‌ها تفاهم نامه‌های مشترکی منعقد شود که در راستای در نظر گرفتن منافع دو طرف یعنی هم فرمانداری‌ها و هم شهرداری تهران تعامل مشترکی شکل گیرد . در این رابطه حدود دو ماه پیش نیز جلسه مشترکی از سوی اداره کل حریم شهر تهران برگزار شد تا مشکلات مربوط به حریم شمال، جنوب غربی و شرق تهران را مورد بررسی قرار دهیم اما هنوز به یک دستورالعمل مشخص نرسیده‌ایم.
ایجاد کمربند سبز
یکی از راه‌حل‌هایی که برای صیانت از حریم شهرتهران عنوان شده است ایجاد کمربند سبز دور تا دور شهر تهران است . نژاد بهرام در پاسخ به اینکه ایجاد کمربند سبز تا چه اندازه می‌تواند به این موضوع کمک کند، گفت: قطعا ایجاد کمربند سبز در صیانت از شهر تهران بسیار تاثیرگذار است اما قبل از آن باید رویکرد تقسیمات کشوری را تبیین کنیم.حتی اگر کمربند سبز شهر هم تکمیل شود جز با تعامل با فرمانداری‌ها و مناطق به شکل خاص، مشکلی حل نخواهد شد. در شمال شهر تهران با توجه به توافقات مثبت با فرمانداری شمیرانات موفق به تکمیل کمربند سبز از شرق تا غرب شدیم اما در حاشیه جنوب غربی و جنوب شرقی این کار انجام نشده است زیرا همانطور که گفتم تعارض منافع جدی در این زمینه وجود دارد و فقط می‌توان با ایجاد هماهنگی مشترک بین فرمانداری‌ها و شهرداری‌های مناطق این معضل را بر طرف کرد.
او با آوردن مثالی در این باره بیشتر توضیح داد و گفت: یک پل در منطقه 18 وجود داشت که دچار مشکل شده بود، شهرداری منطقه این آمادگی را داشت که پل را تعمیر کند اما از آن جا که پل در حوزه استحفاظی فرمانداری اسلامشهر بود، اجازه این کار را به شهرداری نمی‌داد نه خودش پول تعمیر پل را داشت و نه به شهرداری منطقه اجازه انجام کار را می‌داد. این تعارضات منجر به این شده که در محدوده حریم دچار نوعی یلگی و رها شدگی باشیم زیرا مدیریت واحدی آنها را هدایت نمی‌کند و همانطور که گفتم تنها راه‌حل آن ایجاد شوراهای هماهنگی است که این را برای حوزه استحفاظی کرج هم پیشنهاد کرده‌ایم. برای مثال در حوزه حمل و نقل یا محیط زیست منافع مشترکی بین تهران و کرج وجود دارد و تنها راه برقراری این تعامل همان شوراهای هماهنگی است. اکنون این موضوع در کمیسیون‌های تخصصی وزارت کشور و وزارت راه و شهرسازی مطرح است و ما نیز در جلسات آن شرکت می‌کنیم.
راهکارهای کوتاه‌مدت حفاظت از حریم
در دوره گذشته به منظور جلوگیری از ساخت و سازهای غیرمجاز در محدوده حریم دوربین‌های هوشمند در این محدود کار گذاشته بودند و افرادی به نام حریم بان در محدوده حریم گشت زنی داشتند. نژاد‌بهرام با بیان اینکه این اقدام‌ها هم‌اکنون نیز انجام می‌شود، توضیح داد: تلاش‌های شهرداری تهران در نصب دوربین‌های هوشمند و ایجاد فنس‌های حفاظتی وجود دارد اما این راهکارها کوتاه‌مدت است و از همین راه هم می‌توان به حریم نفوذ کرد و این راه نیز پاسخگوی حفاظت از حریم نیست. شرکت‌های حریم بان و شهربان ابزارهای نگهدارنده هستند اما اصل قضیه همان است که عنوان کردم.
به گفته نژاد‌بهرام، هم‌اکنون دو طرح برای حریم شهر تهران وجود دارد. طرح راهبردی حریم شهر تهران که در واقع زیر مجموعه طرح جامع شهر است که در آن حدود 5 هزار و 918 کیلومتر مربع به عنوان حریم پایتخت مصوب شده و در مقیاس یک ده هزارم تدوین شده است.طرح دیگری هم طرح ساختاری حریم شهر تهران است که اکنون کارهای مطالعاتی آن در دست اقدام است. این طرح که به جزییات حریم می‌پردازد در مقیاس یک‌دو‌هزارم تهیه شده است.
