میلاد صادقی
پژوهشگر حقوق هوافضا
این واقعیت انکارناپذیر است مصرفکنندگان از قراردادهای با فرم و شکل استاندارد (standard form contract)، در مواقعی آسیب می‌بینند. قراردادهای با شکل استاندارد، قراردادهایی هستند که توسط یکی از طرفین قرارداد (طرف مقابل مصرفکننده) تهیه و تنظیم می‌شوند و به گونهای به طرف دیگر (مصرفکننده) ایجاب می‌شوند که طرف اخیر به ناچار دو گزینه پیش رو دارد: یا باید آن را قبول کند یا از قبول آن منصرف شود (take it or leave it) . بدین سان برای مصرفکننده گزینه‌های دیگری همچون چانه‌زنی و مذاکره برای تغییر و تعدیل در شروط پیشنهادی وجود ندارد.
قراردادهای میان خطوط هوایی (ایرلاینها) و مصرفکنندگان، از این دسته قراردادها هستند. در استرالیا، اگر قرارداد مصرف از نوع قراردادهای با شکل استاندارد باشد و شرطی غیرمنصفانه در این قرارداد درج شده باشد، این شرط بیاعتبار و بیارزش تلقی می‌شود. از منظر حقوق استرالیا، زمانی شرط غیرمنصفانه است که سه وضعیت در کنارهم جمع شود:
- در اثر چنین شرطی، عدم تعادل قابل توجهی در حقوق و تعهدات طرفین که از قرارداد ناشی می‌شود، ایجاد شود؛
- شرط به منظور حمایت از منافع مشروع شخصی که از آن شرط منتفع و ممتاز می‌شود، به شکل منطقی، ضروری یا لازم نباشد،
- اتکا بر شرط یا اعمال آن، شخصی را دچار زیان مالی یا غیر آن کند.
در حقوق کشورهای غربی از جمله آلمان، اتریش، اسپانیا، بلژیک و فرانسه، رویه قضایی در شناسایی و اعلام شروط غیرمنصفانه در قراردادهای حمل و نقل هوایی، بسیار کوشا و مُعین است. در این کشورها، رویه قضایی گرایش و تمایل زیادی به حمایت از مصرفکننده نشان می‌دهد. علاوه بر رویه قضایی، سازمان‌های حمایت از مصرفکنندگان هم به انحای مختلف از جمله طرح دعوا علیه خطوط هواپیمایی، از حقوق و منافع مصرفکنندگان دفاع می‌کنند. در حمل و نقل هوایی، برای نمونه می‌توان به نامه «سازمان اروپایی مصرفکننده» خطاب به «انجمن بین‌المللی حمل و نقل هوایی» (یاتا)، اشاره کرد. در این نامه، سازمان از نگرانی سازمان‌های مصرفکننده در سراسر اتحادیه اروپا نسبت به افزایش شروط غیرمنصفانه در قراردادهای حمل و نقل هوایی، خبر می‌دهد. عمده نقد «سازمان اروپایی مصرفکننده» مربوط به شرایط عمومی حمل یاتا (رویه پیشنهادی 1724) است که بطور گسترده مورد استفاده خطوط هواپیمایی قرار می‌گیرد. نمونه‌های ذیل، بعضی از شروطی‌اند که سازمان آنها را غیرمنصفانه می‌داند. بیاعتباری برخی از این شروط، مورد تایید دادگاه‌های اروپایی قرار گرفته است:
- انعقاد قراردادهای اشتراک در کد (code share agreements) (کد شیرینگ) بدون رضایت مسافر: بر اساس قراردادهای کد شیرینگ، خطوط هوایی، بلیتهایی را برای پروازی می‌فروشند که آن پرواز به وسیله متصدی حمل و نقل هوایی دیگری به انجام می‌رسد. چنین رویهای را ماده 3. 2 شرایط عمومی حمل یاتا تجویز کرده است. دادگاه‌های بلژیک و اسپانیا در آرایی علیه موسسه هواپیمایی بروکسل و ایبریا، این شرط را جز در صورت اعطای رضایت قبلی مسافر، غیر منصفانه خواندهاند، زیرا انتقال به متصدی دیگر می‌تواند تعهدات قراردادی را تقلیل و کاهش دهد.
- حمل بار مسافر با پرواز دیگر: بر بنیاد این شرط، شرکت هواپیمایی می‌تواند به نحو یکجانبه تصمیم به حمل بار مسافر با پرواز دیگری بگیرد. این اختیار نیز در ماده 3. 6. 8 شرایط عمومی حمل یاتا تجویز شده است. در این خصوص مقرر است که بار تحویل شده هرگاه ممکن باشد در همان هواپیمای مسافر حمل می‌شود، مگر آنکه شرکت هواپیمایی به دلایل ایمنی، امنیتی یا عملیاتی تصمیم به حمل آن با پرواز دیگر بگیرد. ظاهراً غیرمنصفانه بودن این شرط نیز در دعاوی علیه موسسه هواپیمایی بروکسل، اسپانایر و ایزیجت، تایید شده و علت آن هم یکجانبهگرایی (Unilateralism) است.
- انتقال ناپذیری بلیت: شرایط عمومی حمل یاتا، بلیت را غیر قابل انتقال می‌داند (ماده 2. 1. 3) . در حقیقت این شرط مسافر را از انتقال بلیت به مسافر دیگر، ممنوع می‌کند. انتقال ناپذیری بلیت، حتی در فرضی که مسافر با فورس ماژور روبرو شده باشد، واژگون نمی‌شود. یاتا این ممنوعیت را از جمله به دلیل ضرورت تامین امنیت و جلوگیری از تقلب توجیه می‌کند ولی «سازمان اروپایی مصرفکننده» بر این باور است که انتقالناپذیری بلیت غیرمنصفانه است، چه درحالی که موسسات هواپیمایی می‌توانند قرارداد را به متصدی حمل و نقل دیگری منتقل کنند (قراردادهای کد شیرینگ)، مسافران چنین حقی ندارند.
