گروه راه و شهرسازی|
در شرایطی که حدود یک ماه به آغاز فاز جدید تحریم‌های امریکا علیه ایران مانده است، دادگاه بین‌المللی لاهه در دستورالعمل خود (رای اولیه) درباره شکایت ایران، امریکا را موظف کرد که ذیل پیمان مودت و تا زمان صدور رای نهایی، صادرات برخی کالاها به ایران را اجرایی کرده و محدودیت‌های موجود در این زمینه را رفع کند.
روز گذشته دیوان بین‌المللی دادگستری با بررسی درخواست قرار موقت ایران، امریکا را به رفع تحریم‌های اقلام انسان‌دوستانه، دارویی، کشاورزی و هوانوردی ملزم کرد و از طرفین خواست از اقدامی که مناقشه را تشدید کند، خودداری کنند.
در این دستورالعمل به رفع ممنوعیت صادرات قطعات و تجهیزات یدکی هواپیماهای مسافرتی هم اشاره شده است که درصورت پذیرفتن این رای از سوی ایالات متحده امریکا این سوال مطرح می‌شود که آیا امکان دارد تا پیش از صدور رای نهایی از سوی این دادگاه، امکان ورود هواپیماهای برجامی بیشتری فراهم شود.
با امضای برجام در 23 تیرماه سال 94، شرایط برای ورود هواپیماهای نو به ناوگان حمل و نقل هوایی کشور فراهم شد و در میان تمام ایرلاین‌ها، ایران ایر نخستین شرکتی بود که با شرکت‌های سازنده هواپیما برای خرید و ورود هواپیماهای نو به نتیجه برسد.
براساس قراردادهایی که ایران ایر با بویینگ، ایرباس و ATR طی سال‌های 95 و 96 امضا کرد قرار شد که
200 فروند هواپیمای نو (100 فروند ایرباس، 80 فروند بویینگ و 20 فروند ATR) به ناوگان ایرلاین حامل پرچم ایران افزوده شود که به دلیل عدم تأمین فاینانس و همچنین بدعهدی امریکا و خروج از برجام، روند ورود هواپیماهای نو با مشکل مواجه شد و از 200 هواپیمایی که قرارداد آن امضا شده بود تنها 16 هواپیمای نو به ناوگان ایران ایر وارد شد.
البته امضای قرارداد برای خرید هواپیما فقط به
ایران ایر خلاصه نمی‌شد بلکه توافق‌هایی هم میان ایرباس و بویینگ با سایر ایرلاین‌ها انجام شد که این توافق‌ها هیچگاه به مرحله نهایی و ورود هواپیما نرسید.
عدم اجرای تفاهمنامه‌های امضا شده
ایران ایر از جمله ایرلاین‌های پیشرو بود و ورود نخستین هواپیمای برجامی از دی ۱۳۹۵ با تحویل یک فروند هواپیماهای ایرباس ۳۲۱ A سفارشی ایران ایر توسط ایرباس آغاز شد، در اسفند همان سال و فروردین ۹۶ هم 2 فروند ایرباس A ۳۳۰ به ایران ایر تحویل داده شد. این شرکت همچنین در تاریخ ۲۷ اردیبهشت ۹۶ با ورود ۴ فروند ATR نو به کشور ضمن ارتقای ناوگان خود رکورد ورود همزمان تعداد ورودی هواپیماهای نو در یک روز را نیز به نام خود ثبت کرد. پس از اردیبهشت ماه سال 96 طی 3 مرحله تا مرداد ماه سال جاری،
2، 4 و 5 فروند هواپیمای ATR وارد ناوگان شدند.
درواقع روند ورود هواپیماهای نو به ناوگان هوایی ایران ایر طی 2 سال گذشته به کندی انجام شد اما کارشناسان صنعت هوایی معتقد بودند که درصورت عدم خروج امریکا از برجام و ادامه این وضعیت می‌توانستیم شاهد تغییرات شگرف در صنعت هوایی ایران باشیم. با خروج ترامپ از برجام در 18 اردیبهشت ماه سال‌جاری شرایط برای ایران ایر سخت شد، بویینگ به صورت رسمی اعلام کرد که برنامه‌ای برای فروش هواپیماهایش به ایران ایر و نقض دستور ترامپ ندارد و به صورت یکطرفه توافق با ایران ایر را فسخ کرد.
مدیران ارشد ایرباس هم درواکنش به تصمیم ترامپ مبنی برخروج از برجام گفتند که تمایلی برای فروش چهارمین ایرباس به ایران ایر را ندارند اگرچه تلاش خود را برای صدور مجوز فروش از سوی وزارت خزانه داری امریکا انجام می‌دهند.
در این میان، تنها شرکت هواپیماساز ATR بود که انگیزه لازم برای فروش هواپیماها به ایران ایر را از دست نداد و ساخت هواپیمای سفارشی و مخصوص برای ایران ایر، تلاش این شرکت را برای ادامه مسیر دوچندان می‌کرد. بر همین اساس این ایرلاین تنها چند روز مانده به اجرای فاز نخست تحریم‌ها در مرداد ماه 5 فروند از 12 هواپیمای باقی مانده از قرارداد را به ایران فروخت و تعداد هواپیماهای ATR به 13 فروند رسید.
وجود نشانه‌های مثبت
با آغاز تحریم‌های امریکا علیه ایران اصغر فخریه کاشان، مذاکره‌کننده ارشد ایران در قراردادهای خرید هواپیما اعلام کرد که تلاش‌هایی برای تعلیق یکساله قراردادهای امضا شده با شرکت‌های هواپیماساز در حال انجام است، چون این امکان وجود دارد که پس از یک‌سال شرایط برای اجرای دوباره قراردادها فراهم شود البته طی دوماه اخیر خبری از نتیجه این تلاش‌ها منتشر نشد اما رای جدید دادگاه لاهه امیدی تازه برای اجرای دوباره قراردادها ایجاد کرد.
فخریه کاشان درباره رای جدید دادگاه لاهه گفت: هرچند باید منتظر واکنش قطعی دولت ایالات متحده امریکا باشیم، اما حکم دادگاه لاهه می‌تواند زمینه حقوقی مثبتی را برای از سرگیری فروش هواپیما به ایران فراهم کند.اصغر فخریه کاشان در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: بحث فروش هواپیما به ایران با وجود نهایی شدن قراردادها با توجه به ورود دولت ترامپ از برجام متوقف شد، اما وقتی بالاترین نهاد قضایی بین‌المللی به نفع ایران و علیه امریکا حکم داده می‌توان امیدوار بود که روند قراردادها بار دیگر به مسیر مثبتی وارد شود.به گفته او، با این حکم شرکت‌های هواپیماساز می‌توانند از نظر حقوقی یک پشتوانه قوی برای فروش هواپیما به ایران داشته باشند هرچند همچنان موضوع دریافت مجوز از دولت ایالات متحده وجود خواهد داشت.قائم مقام سابق وزیر راه و شهرسازی با بیان اینکه ایران می‌تواند مذاکرات خود با شرکت‌های هواپیماساز مانند ایرباس، ATR و دیگر شرکت‌ها را از سر بگیرد، اضافه کرد: البته اینکه امریکا در مقابل این حکم بین‌المللی چه واکنشی نشان دهد تعیین کننده خواهد بود، اما حکم دادگاه لاهه لازم‌الاجراست و در صورت ممانعت این کشور در اجرای آن امکان آن وجود دارد که این بحث حتی در شورای امنیت سازمان ملل نیز مطرح شود.او تصریح کرد: قطعا صدور این حکم برای ما امیدوارکننده است اما برای اظهارنظر قطعی درباره آینده قراردادهای خرید هواپیما از سوی ایران باید منتظر واکنش دولت ایالات متحده و پیگیری شرکت‌های هواپیماساز باشیم.
ناگفته نماند که علت عدم تمایل یا فسخ قرارداد فروش هواپیما به ایران ایر پس از خروج امریکا از برجام این است که براساس قوانین دولت امریکا شرکت‌های هواپیماساز موظف هستند برای فروش هر هواپیمایی که حداقل ۱۰ درصد تجهیزات آن از سوی شرکت‌های امریکایی ساخته شده از وزارت خزانه‌داری این کشور مجوز دریافت کنند.
وجود ضمانت اجرایی در رای دادگاه لاهه
ناگفته نماند که دیوان بین‌المللی دادگستری رکن قضایی سازمان ملل متحد و عالی‌ترین مرجع حل اختلاف میان دولت‌ها است. این نهاد مستقر در لاهه هلند، برای اجرای تصمیماتش از پشتیبانی شورای امنیت سازمان ملل متحد برخوردار است و تمام اعضای ملل متحد به اجرای تصمیمات دیوان ملزم هستند. با وجود این، از آنجا که امریکا خود یکی از اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل است و از حق وتو برخوردار است، پیش از این در مواردی از اجرای تصمیمات دیوان خودداری کرده است.
