میلاد صادقی
پژوهشگر حقوق هوافضا
چه کسی باید سوانح و حوادث هوایی را از لحاظ ایمنی مورد بررسی قرار دهد؟ مقررات بین‌المللی و منطقه‌یی اتفاق‌نظر دارند، کسی باید سوانح و حوادث هوایی را مورد بررسی ایمنی قرار دهد که از استقلال برخوردار باشد. اما به راستی چه میزان استقلال لازم است تا بی‌طرفی سازمان بررسی سوانح و حوادث هوایی تامین شود؟ با آنکه استقلال را نمیتوان به شکل عددی و ریاضی اندازه‌گیری کرد، ولی به این بهانه نباید از کار نشست و تامین حداقل استقلال لازم را ناممکن شمرد. میتوان گفت، آن سازمانی از حداقل بی‌طرفی در بررسی سوانح و حوادث هوایی برخوردار است که دست‌کم در چهار بعد به شرح ذیل از استقلال برخوردار باشد:
1- استقلال سازمانی (ساختاری): استقلال سازمانی نخستین ویژگی یک سازمان بررسی سوانح و حوادث هوایی مستقل است. استقلال سازمانی بدین معناست که سازمان بررسی‌کننده از نظر تشکیلات اداری، کاری و حتی ساختمانی از تمام نهادهای ذی‌نفع و مسوول در امور هوانوردی ازجمله سازمان هواپیمایی کشوری مربوطه جدا باشد. اگرچه این بعد به تنهایی ارزشی ندارد و خود وسیلهیی ضروری برای تامین سایر ابعاد استقلال است، اما تجربه و عمل نشان داده است که فقدان استقلال سازمانی، کم و بیش به سایر ابعاد استقلال نیز آسیب میرساند.
2- استقلال کارکردی: در مرتبه دوم، نوبت به استقلال کارکردی میرسد. بدیهی است که تجزیه کالبد و صورت (=استقلال سازمانی) به تنهایی کافی نخواهد بود، زیرا ممکن است سازمان بررسی‌کننده از نظر ساختاری و سازمانی از سایر نهادهای ذی‌نفع و مسوول در امور هوانوردی جدا باشد، اما غیر از وظیفه بررسی سوانح و حوادث هوایی از وظایف دیگری نیز برخوردار باشد که استقلال و بی‌طرفی او را تحت‌الشعاع قرار دهد. برای مثال، اگر سازمان بررسی‌کننده، موظف و مکلف به ارائه خدمات جست‌وجو و نجات یا حتی ایجاد هماهنگی میان نهادهای ارائه‌کننده باشد، آن وقت به سختی میتوان بررسی ایمنی آن سازمان را یک بررسی بی‌طرف و مستقل قلمداد کرد، زیرا سازمان بررسی‌کننده باید بدون هیچ واهمه و فشاری، عملکرد ارائه‌کنندگان خدمات جست‌وجو و نجات و کیفیت هماهنگیهای به عمل آمده را مورد ارزیابی و نقد قرار دهد. پس استقلال کارکردی به سازمان بررسی سوانح و حوادث تنها یک ماموریت مشخص میدهد: «تحقیق در بخش غیرفعال ایمنی هوایی.»
3- استقلال مالی: سومین بعد یک سازمان بررسی‌کننده مستقل، استقلال مالی است. بدین معنا که این سازمان باید از بودجه ثابت و مستقلی برخوردار باشد و از نظر مالی به نهادها و شرکتهای ذی‌نفع و مسوول در امور هوانوردی وابسته نباشد. البته این استقلال نسبت به کارمندان و ماموران سازمان بررسی‌کننده نیز باید اعمال شود، زیرا اگر کارمندان و ماموران سازمان از هرگونه منافع مالی در نهادها و شرکتهای ذی‌نفع و مسوول در امور هوانوردی برخوردار باشند، آن وقت استقلال سازمان بررسی‌کننده مخدوش میشود.
4- استقلال عملیاتی: استقلال عملیاتی آخرین و مهمترین ویژگی یک سازمان بررسی‌کننده مستقل است، چراکه همه تلاشهای پیشین بدین خاطر است تا سازمان بررسی سوانح و حوادث با برخورداری از حقوق، اختیارات و تکالیف مشخص و روشن و همچنین امکانات، تجهیزات و کارشناسان لازم، وقایع هوایی را مورد بررسی نظاممند و بی‌طرف قرار دهد و در این مسیر نه از کسی دستوری بگیرد و نه از کسی دستوری بجوید. پس اگر سازمان بررسی‌کننده از کارگاه و آشیانه برخوردار نباشد یا برای بازخوانی دستگاه ضبط‌کننده اطلاعات پرواز به همکاری و مساعدت متخصصان شرکت هواپیمایی سانحه دیده و سایر شرکتها و تجهیزات آنان نیاز داشته باشد، بی‌شک این سازمان از نظر عملیاتی استقلال لازم را ندارد و بررسی او با اصول استقلال در بررسی فنی متعارض به‌نظر میرسد. به مجلس قانونگذاری و نمایندگان آن پیشنهاد میشود که به جای استیضاح یک یا چند وزیر و تلاشهای سیاسی در جهت بهبود امور هوانوردی، هرچه سریعتر با انتزاع مرجعیت بررسی فنی سوانح و حوادث هوایی از سازمان هواپیمایی کشوری، سازمان یا نهاد مستقلی را با اوصاف و مختصات یادشده تاسیس کنند، زیرا نخستین و مهمترین رسالت آنان، همان «وضع قانون در عموم مسائل کشور» است.
