تعادل |
با توجه به اینکه با آغاز قرن 21 روند تازه‌ای در جهان شکل گرفته و در حال ادامه پیدا کردن است، ما شاهد شکل‌گیری قدرت‌ها و قطب‌های جدیدی در جهان هستیم. که با ظهور این قدرت‌های جدید تعاملات تجاری کشورها شکل جدیدی پیدا خواهد کرد. در این میان ایران با توجه به اینکه موقعیت جغرافیایی بسیار خوبی دارد اما در تجارت جهانی هیچ نقشی نداشته و با توجه به تحریم‌های موجود وضعیت نگران‌کننده‌ای دارد. از این رو، باید به بررسی این موضوع پرداخت که کدام سیاست نادرست ایران را در چنین وضعیتی قرار داده است؟ برای خروج از این وضعیت چه راهکار‌هایی را باید دنبال کرد؟ و چالش‌های ایران برای حضور در ترتیبات منطقه‌ای چیست؟ موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی برای پاسخ به این پرسش‌های تخصصی ۱۰ چالش عمده ایران در ترتیبات تجاری منطقه‌ای را احصاء کرد که شامل مواردی چون «بی‌ثباتی محیط پیرامونی و تنش‌های سیاسی با برخی همسایگان، دوری بلندمدت ایران از نظام تجاری چند جانبه و ناسازگاری با قواعد آن، فقدان یک راهبرد مشخص و روشن با اثر بخشی عملیاتی، بی‌ثباتی اقتصاد داخلی و محیط تجاری کشور، نگاه تزیینی به موافقت نامه‌ها و عدم التزام با اقتضائات آن؛ ضعف تشکیلاتی و نهادی و فقدان سازو کارهای منسجم و فیصله‌بخش؛ فقدان وحدت فرماندهی و تداخل وظایف و مسوولیت‌های دستگاهی؛ فقدان زیرساخت‌های تجاری و فنی لازم برای اجرای صحیح و موثر موافقت نامه‌ها؛ کمبود نیروی انسانی ماهر و متخصص و آشنا با موضوعات توافق‌های تجاری؛ عدم وجود سازوکار‌های موثر برای پایش موافقتنامههای تجاری.» است.
روند شتابان
موافقتنامههای تجاری منطقه‌ای
موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، وبیناری با عنوان «ژئوپلیتیکی شدن تجارت جهانی و تحولات منطقه‌ای و پیامدهایی برای اقتصاد ایران» برگزار کرد. از محورهای مهم این نشست، «تنش میان چین و امریکا و برگزیت»، «حمایت‌گرایی»، «ملی‌گرایی اقتصادی»، «تنش‌های قره‌باغ» و «چالش‌های عضویت ایران در ترتیبات تجارت منطقه‌ای» بود. در این نشست، علی زاهدطلبان، عضو هیات علمی و مدیر گروه پژوهش‌های حقوق اقتصادی و بازرگانی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی به عنوان اولین سخنران در اظهاراتی گفت: ما در حال حاضر 305 موافقتنامه منطقه‌ای فعال داریم. این در حالی است که در زمان تاسیس سازمان جهانی تجارت در سال 1994 تنها 38 موافقتنامه فعال وجود داشت. و حدود 40 موافقت نامه دیگر نیز در دست مذاکره قرار دارد. بنابراین ما با یک روند شتابان شکل‌گیری ترتیبات تجاری منطقه‌ای مواجه هستیم.
او افزود: از نظر مشارکت کشورها در این موافقت‌نامه‌ها اتحادیه اروپا به عنوان طیفی از کشور‌های توسعه یافته در صدر قرار دارد. و منطقه غرب آسیا که ایران در آن قرار دارد، جزو رده‌های آخر از نظر مشارکت در ترتیبات منطقه‌ای است. در یک دهه اخیر تحولاتی رخ داده که به نظر من شواهدی برای ظهور قدرت‌های جدید است. از جمله این شواهد می‌توان به «برگزیت»، «روی کار آمدن دولت دونالد ترامپ و شکل‌گیری ناسیونالیسم اقتصادی» و «کرونا و تردید در امنیت زنجیره تامین» اشاره کرد. زاهد طلبان در انتها سخنان خود را با طرح این سوال که «آیا روند تازه‌ای در جهان آغاز شده است؟» پایان داد.
وضعیت پیچیده ایران
در ادامه این وبینار، محسن شریعتی‌نیا، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی و پژوهشگر موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان تحولات جدیدی که در جهان رخ داده را روند تازه‌ای دانست یا خیر؟ گفت: بله ما در جهان با روند جدیدی مواجه هستیم که ناشی از تغییرات ساختاری است.او با بیان اینکه، ژئوپلیتیکی شدن تجارت جهانی به معنای افزایش کنش‌گری دولت در تجارت جهانی است، گفت: بعد از جنگ سرد دولت‌ها تلاش می‌کردند تا از تجارت خارجی فاصله بگیرند. اما این روند تغییر کرده و دولت‌ها به تجارت برگشته‌اند که باعث تنگ شدن فضای تجارت می‌شود.شریعت نیا جنگ تجاری بین چین و امریکا را یکی از مهم‌ترین جلوه‌های ژئوپلیتیکی شدن دانست. تحریم‌های فزاینده‌ای که امروز در سراسر جهان شاهد هستیم، یکی دیگر از نشانه‌های ژئوپلتیکی شدن کشورها است.وی با بیان اینکه، روند ژئوپولتیکی شدن ادامه پیدا می‌کند زیرا در متن تغییر سیستماتیک در سیاست بین‌الملل در حال رخ دادن است، ادامه داد: ما امروزه با دگرگونی در توزیع قدرت و بازنویسی قواعد رو به رو و شاهد افزایش توافق‌نامه‌های تجاری و منطقه‌ای هستیم. این تغییر سیستماتیک هم فارغ از به قدرت رسیدن «جو بایدن» رییس‌جمهور جدید امریکا ادامه پیدا می‌کند.محسن شریعتی‌نیادر پایان سخنان خود، در مورد وضعیت ایران به این موضوع اشاره کرد که، آن شنبه معروف نخواهد آمد و ما به سمت انتخاب‌های پیچیده‌تر، دردناک و مبهم حرکت می‌کنیم و به همان موقعیت تاریخی خود به عنوان چهار راه حوادث برمی‌گردیم.
حرکت به سمت نظام چند قطبی
در ادامه این وبینار، مهدی فاخری، عضو هیات علمی دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه نیز به شروع روند جدیدی در جهان از ابتدای قرن 21 اشاره کرد.وی با بیان اتفاقاتی که از شروع قرن 21 رخ داده است، آن را کاملا متفاوت از قرن گذشته دانست. اتفاقاتی نظیر 8 جنگ، 20 عملیات ترروریستی مهم، 3 بیماری فراگیر و بحران‌های مالی این قرن.فاخری در ادامه گفت: شروع یک روند جدید از ابتدای قرن 21 با رخ دادن حادثه 11 سپتامبر بسیار واضح است. این روند شروع شده، ادامه می‌یابد و آینده قرن 21 را تحت تاثیر قرار می‌دهد. وی قرن 21 را قرن قطبی شدن و شکل‌گیری قدرت‌های جدید دانست و ادامه داد: ما از نظام تک‌قطبی وارد نظام دو قطبی شده و به سمت نظام سه‌قطبی حرکت می‌کنیم. همچنین در آینده‌ای نه چندان دور به نظام چند قطبی در جهان خواهیم رسید؛ که یکی از گزینه‌های محتمل برای این قطب چهارم هند است.
فاخری افزود ما امروزه شاهد یک انتقال قدرت از یک دولت انزوا‌گرا، در برخی زمینه‌های افراطی و حمایت گرا (امریکا) به سمت یک حزب ظاهرا معتقد به چند جانبه‌گرایی، محیط زیست و تعامل هستیم. وی در ادامه به این نکته اشاره کرد که امریکا با ریاست‌جمهوری «بایدن» تفاوتی با امریکای زمان ریاست‌جمهوری «ترامپ» ندارد. به صورت کلی می‌توان گفت که با به قدرت رسیدن «جو بایدن» رییس‌جمهور جدید امریکا، این کشور به سمت تعاملات بیشتر حرکت خواهد کرد اما به هیچ عنوان امریکا به وضعیت زمان ریاست‌جمهوری اوباما برنخواهد گشت.فاخری همچنین افزود، سیاست‌های تجاری دولت جدید امریکا، مشابه سیاست‌های دولت قبلی خواهد بود. اما ممکن است در رفتار متفاوت عمل کنند. در حقیقت امریکا همان رفتار رقابتی سابق با چین، اتحادیه اروپا و در بعضی موارد با کشور‌های نزدیک‌تر مانند کانادا و مکزیک را پیش خواهد گرفت.وی در انتها با اشاره به این موضوع که هند احتمالا قطب چهارم در جهان باشد، گفت: باید منتظر تحولی جدید از کنار هم قرار گرفتن چین و هند در جهان باشیم.
ضعف عملکرد ایران
اما بهرام امیر احمدیان، عضو هیات علمی دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران، سخنان خود را با این نکته شروع کرد که ایران به عنوان یک کشور متاسفانه نظام بین‌الملل را قبول نداشته، اما خواستار فعالیت در این نظام است.وی در ادامه به این موضوع اشاره کرد که سال 1384 سند چشم‌انداز 20 ساله منتشر شد که بنا بر این سند ایران در سال 1404 باید تبدیل به قدرت در منطقه قفقاز شود اما تا امروز گامی در راستای رسیدن به این هدف برداشته نشده است. امیراحمدیان همچنین افزود در سال 1375 راه آهن ایران به آسیای مرکزی وصل شد، که این خبر بسیار خوبی بود، اما ما نتوانستیم از این موقعیت پیش آمده در راستای تحقق سند چشم‌انداز 20 ساله استفاده کنیم.وی در ادامه به خط لوله انرژی دریای خزر به غرب، به عنوان یکی دیگر از نمونه‌هایی اشاره کرد که ما نتوانستیم از موقعیت بسیار خوبی که برای پیشرفت کشور ایجاد شده بود استفاده کنیم.
چالش‌های ایران
برای حضور در ترتیبات منطقه‌ای
به عنوان آخرین قسمت این وبینار علی زاهدطلبان موارد زیر را از جمله چالش‌های ایران برای حضور در ترتیبات منطقه‌ای دانست که شامل مواردی چون «۱- بی‌ثباتی محیط پیرامونی و تنش‌های سیاسی با برخی همسایگان، ۲- دوری بلندمدت ایران از نظام تجاری چند جانبه و ناسازگاری با قواعد آن، ۳- فقدان یک راهبرد مشخص و روشن با اثر بخشی عملیاتی، ۴- بی‌ثباتی اقتصاد داخلی و محیط تجاری کشور، ۵- نگاه تزیینی به موافقت نامه‌ها و عدم التزام با اقتضائات آن؛ ۶- ضعف تشکیلاتی و نهادی و فقدان سازو کارهای منسجم و فیصله بخش؛ ۷- فقدان وحدت فرماندهی و تداخل وظایف و مسوولیت‌های دستگاهی؛ ۸- فقدان زیرساخت‌های تجاری و فنی لازم برای اجرای صحیح و موثر موافقت‌نامه‌ها؛ ۹- کمبود نیروی انسانی ماهر و متخصص و آشنا با موضوعات توافق‌های تجاری؛ ۱۰- عدم وجود سازوکار‌های موثر برای پایش موافقتنامههای تجاری.»
