ناترازی تجاری تهران و پکن

تعادل|

چین بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران است و تصور حفظ جایگاه ایران در عرصه تجارت خارجی جهانی، بدون چینی‌ها غیر ممکن است. با این همه، این مراوده از زاویه نگاه چینی‌ها بسیار متفاوت است: ایران بیست و پنجمین واردکننده کالا از چین است و در سال 2017 ایران تنها حدود یک درصد از ارزش کل واردات چین را به خود اختصاص می‌داد. از دیگر سو، در حالی که تجارت خارجی ایران تنها بر محور صادرات فهرست نه چندان بلندی از محصولات عمدتا نفتی استوار است، اقتصاد چین عمدتاً بر تجارت خارجی استوار است، تا آنجا که به عنوان نمونه، در سال 2011، نسبت تجارت چین به تولید ناخالص داخلی این کشور به رکورد 50.6 درصدی رسید. تجارت خارجی میان ایران و چین اما پتانسیل‌های زیادی برای رشد در اختیار دارد. طبق آمارهای گمرک، ایران در سال 1396 معادل 9.1 میلیارد دلار کالا (غیر از نفت خام) به چین صادر کرده و در مقابل حدود 13.2 میلیارد دلار کالا وارد کشور کرده است. از دیگر سو، در ارتباط با توسعه صادرات ایران به چین دو محور قابل بررسی بیشتر است: «نفوذ بیشتر در بازار چین» و «ورود به بازار چین». در محور نفوذ بیشتر در بازار چین، با توجه به سابقه صادرات 283 ردیف تعرفه شش رقمی، به صورت بالقوه امکان افزایش صادرات وجود دارد. در محور ورود به بازار چین نیز سه ساز و کار قابل پیگیری به نظر می‌رسد. نخست جایگزینی مقاصد صادراتی فعلی است که با توجه به اهمیت و نزدیکی به بازارهای افغانستان یا عراق، جایگزینی چین به جای این مقاصد توصیه نمی‌شود. ساز و کار دوم، افزایش تولید و صادرات بدون جایگزینی مقصد، ضمن حفظ و تقویت حضور در بازارهای همسایه است. ساز وکار سوم نیز تمرکز بر کالاهای صادراتی جدید است.

   نقش تجارت در بزرگ‌ترین اقتصاد دنیا

براساس اطلاعات صندوق بین المللی پول، رشد اقتصادی چین طی سال‌های 2010 تا 2016 روندی کاهشی داشته و از 10.6درصد در سال 2010 به 6.7 درصد در سال 2016 رسیده است. با این وجود رشد اقتصادی چین در سال 2017 کمی افزایش یافته است. اما طبق پیش بینی صندوق بین المللی پول، این روند صعودی ادامه نخواهد داشت و انتظار می‌رود تا سال 2023، رشد اقتصادی در چین روند نزولی را در پیش گیرد. از دیگر سو، بیشتر حجم تجارت چین را تجارت کالایی آن تشکیل می‌دهد، بطوری که در سال 2010 تقریبا تمام تجارت چین را تجارت کالایی آن تشکیل داده است. بیشترین نسبت تجارت چین به تولید ناخالص داخلی این کشور مربوط به سال 2011 و معادل 50.6 درصد بوده و پس از آن این نسبت کاهش یافته تا در سال 2016 به کمترین میزان آن یعنی 37 درصد رسیده است. بیشترین نسبت تجارت کالایی به تولید ناخالص داخلی چین 48.7 درصد بوده که در سال 2010 رقم خورده و پس از آن تا سال 2016 این نسبت روند کاهشی در پیش گرفته است. کاهش مذکور عمدتا ناشی از بالاتر بودن سرعت افزایش تولید ناخالص داخلی از سرعت افزایش حجم تجارت در این کشور است.

   ایران، بیست‌و پنجمین مبدا وارداتی چین

براساس آمارهای سازمان تجارت جهانی، بخشی از تجارت خدمات چین مربوط به خدمات تجاری می‌شود. در سال 2017 ارزش صادرات خدمات تجاری چین معادل 226.4 میلیون دلار و ارزش واردات خدمات تجاری این کشور حدود 464 میلیون دلار بوده است. طی این سال، سهم چین از کل صادرات خدمات جهان معادل 4.3 درصد و از کل واردات جهان نیز حدود 9 درصد بوده است.

طبق آمارهای مرکز تجارت بین المللی، چین در سال 2017 معادل 2.3 تریلیون دلار صادرات و معادل 1.8 تریلیون دلار واردات داشته است. طی سال‌های مورد بررسی، تراز تجاری چین همواره مثبت بوده است. بیشترین مازاد تراز تجاری چین نیز مربوط به سال 2015 و معادل 593.9 میلیارد دلار بوده است. طی سال‌های 2010 تا 2017 بیشترین ارزش صادرات و واردات چین به سال 2014 اختصاص داشته است. در سال 2017 بیشترین سهم از ارزش واردات چین از کره جنوبی (10 درصد) صورت گرفته است. پس از آن ژاپن، امریکا، چین تایپه و آلمان در رده‌های پس از آن قرار دارند. این 5 کشور با هم 41 درصد از ارزش کل واردات چین در سال 2017 را به خود اختصاص داده‌اند. با توجه به آمارهای مرکز تجارت بین المللی، در میان مبادی عمده وارداتی چین، کشور چین نیز مشاهده می‌شود. در این سال بیشترین سهم از صادرات چین نیز به امریکا (19 درصد) مربوط بوده است. پس از آن هنگ کنگ، ژاپن، کره جنوبی و ویتنام بیشترین سهم از ارزش صادرات این کشور را از آن خود کرده‌اند. سهم این 5 کشور از ارزش کل صادرات چین در سال 1107 حدود 45 درصد بوده است. در بین شرکای تجاری چین در سال 2017، ایران بیست و پنجمین مبدا عمده وارداتی چین بوده و در این سال حدود یک درصد از ارزش کل واردات چین را به خود اختصاص داده است.

با توجه به آمارهای مرکز تجارت جهانی، در بین گروه‌های کالایی، بیشترین صادرات چین در سال 2017 متعلق به گروه «انواع رآکتورها و ماشین آلات صنعتی» بوده است. چین در سال 2017 حدود 982 میلیارد دلار صادرات از این گروه کالایی داشته که حدود 43 درصد از کل صادرات چین را شامل می‌شود. پس از آن انواع لباس و انواع مبل در رده‌های بعدی اقلام عمده صادراتی چین قرار داشته‌اند که به ترتیب 7.6 درصد و 4 درصد از کل صادرات چین در سال 2017 را تشکیل می‌دهند.

در بخش واردات نیز بیشترین ارزش واردات چین به گروه کالایی «انواع رآکتورها و ماشین آلات صنعتی» اختصاص داشته است. ارزش واردات چین از این گروه کالایی در سال 2017 معادل 626 میلیارد دلار بوده که سهم 34 درصدی از ارزش کل واردات چین در این سال را به خود اختصاص داده است. پس از آن «نفت و فرآورده‌های نفتی» و «سنگ فلز، جوش و خاکستر» به ترتیب با سهم‌های 11.4 درصدی و 6.8 درصدی در رده‌های بعدی گروه‌های کالایی عمده وارداتی چین بوده‌اند.

   روابط تجاری چین با ایران

طبق آمارهای گمرک، ایران در سال 1396 معادل 9.1 میلیارد دلار کالا (غیر از نفت خام) به چین صادر کرده و در مقابل حدود 13.2 میلیارد دلار کالا وارد کشور کرده است. در این سال ارزش صادرات ایران به چین نسبت به سال 1395 با رشد قابل توجه 8 درصدی همراه بوده و ارزش واردات ایران از این کشور نیز 23 درصد رشد داشته است. طی 4 سال اخیر روند صادرات ایران به چین بطور متوسط با رشد مواجه بوده است. بیشترین ارزش صادرات ایران به چین مربوط به سال 1393 و معادل 9.4 میلیارد دلار بوده است. طی بازه زمانی مورد بررسی، تراز تجاری کالایی بدون نفت خام ایران به چین، منفی بوده است. بیشترین کسری تراز تجاری ایران با چین طی این دوره مربوط به سال 1396 و معادل 4.1 میلیارد دلار بوده است.

در سال 1396 صادرات ایران به چین به لحاظ مقداری معادل 35 میلیون تن و مقدار واردات ایران از چین نیز معادل 4.8 میلیون تن بوده است. در این سال نسبت به سال 1395 مقدار صادرات ایران به چین افت 8 درصدی و مقدار واردات ایران از این کشور نیز رشد 8 درصدی را تجربه کرده است. طی بازه زمانی 1386 تا 1396، مقدار صادرات ایران به چین به لحاظ وزنی رشد بسیار بالایی را تجربه کرده است. مقدار صادرات ایران به چین در سال 1396 نسبت به سال 1386 حدود 4 برابر شده است.

کمترین مقدار صادرات و واردات ایران به چین طی سال‌های 1386 تا 1387 مربوط به سال 1387 و به ترتیب معادل 8.9 میلیون تن و 2.4 میلیون تن بوده است. بین سال‌های 1386 تا 1396، همواره متوسط قیمت اقلامی که ایران از چین وارد می‌کند چندین برابر متوسط قیمت اقلام صادراتی ایران به این کشور بوده است. بالاترین متوسط قیمت اقلام صادراتی ایران به چین مربوط به سال 1396 و بالاترین متوسط قیمت اقلام وارداتی ایران از این کشور نیز مربوط به همین سال بوده است.

   بهبود تراز تجاری ایران و چین

بیشترین صادرات ایران به چین از گروه «مواد پلاستیکی و اشیاء ساخته شده از این مواد» (2.7 میلیارد دلار) بوده است. پس از آن انواع نباتات در رده‌های بعدی گروه‌های کالایی عمده صادراتی ایران به چین در سال 1396 قرار دارند. «پروپان مایع شده درظروف یک هزار سانتیمتر مکعب و بیشتر» با صادرات حدود 1.1میلیارد دلاری بیشترین سهم ارزشی از صادرات ایران به چین طی سال 1396 را به خود اختصاص داده است. پس از آن دو کالای «سنگ آهن هماتیت دانه بندی با خلوص آهن بیشتر از 11 درصد به هم فشرده نشده» و «گرید فیلم» در رده‌های بعدی اقلام عمده صادراتی ایران به چین در سال 1396 قرار دارند. بررسی اقلام وارداتی چین بر حسب کدهای تعرفه شش رقمی نشان می‌دهد با وجود اینکه در برخی کدهای تعرفه، سابقه صادراتی در ایران وجود دارد، اما چین به عنوان بازار هدف در این محصولات انتخاب نشده است. بطور کلی، بر اساس آمارهای مرکز تجارت بین المللی، تعداد اقلام وارداتی چین از جهان بر حسب کد تعرفه شش رقمی در سال 2017 بالغ بر 5010 ردیف تعرفه بوده که مقایسه این اقلام با آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد در 283 ردیف تعرفه شش رقمی، بخشی از نیاز وارداتی چین از طریق ایران تامین شده است. علاوه بر این، در میان اقلام وارداتی چین در سال 2017، حدود 2578 ردیف تعرفه شش رقمی مشاهده می‌شود که سابقه صادراتی آنها از ایران به سایر کشورها در سال 1396 وجود داشته، اما به چین صادر نشده است.

بر این اساس، در ارتباط با توسعه صادرات ایران به چین دو محور قابل بررسی بیشتر است: نفوذ بیشتر در بازار چین و ورود به بازار چین. در محور نفوذ بیشتر در بازار چین، با توجه به سابقه صادرات 283 ردیف تعرفه شش رقمی، به صورت بالقوه امکان افزایش صادرات وجود دارد. افزایش سهم صادرات ایران در این گروه از 1.7 درصد فعلی به 3درصد باعث تولید 16 میلیارد دلار درآمد مازاد ارزی خواهد شد. در محور ورود به بازار چین نیز سه ساز و کار قابل پیگیری به نظر می‌رسد. نخست جایگزینی مقاصد صادراتی فعلی است که با توجه به اهمیت و نزدیکی به بازارهای افغانستان یا عراق، جایگزینی چین به جای این مقاصد توصیه نمی‌شود. ساز و کار دوم، افزایش تولید و صادرات بدون جایگزینی مقصد، ضمن حفظ و تقویت حضور در بازارهای همسایه است. بر این اساس، افزایش تولید و صادرات برای مقصد چین می‌تواند درآمد ارزی کشور را افزایش دهد. هدف‌گذاری برای صادرات سالانه حداقل 20 میلیارد دلار از این گروه برای مقصد چین موجب ایجاد درآمد مازاد ارزی معادل برای کشور خواهد شد. ساز وکار سوم نیز تمرکز بر کالاهای صادراتی جدید است. بیش از 2100 ردیف تعرفه کالایی در فهرست اقلام وارداتی چین وجود دارد که ایران هیچ سابقه صادراتی در آنها ندارد. بررسی بیشتر این اقلام و برنامه‌ریزی برای هدف‌گذاری حداقل 5 میلیارد دلار برای صادرات سالانه این گروه از کالاها به مقصد چین، از اقداماتی است که نه‌تنها باعث رشد صادرات به چین بلکه موجب تنوع بخشی به اقلام صادراتی و همچنین امکان حضور بیشتر در سایر بازارهای صادراتی جهان خواهد شد.