حضور پررنگ کیسه‌های پلاستیکی در سبدهای خرید ایرانی‌ها، چند سالی است حساسیت‌هایی را برانگیخته و پویش‌هایی فرهنگساز به راه انداخته است اما آنچه تاکنون سد راه اثرگذاری حد اکثری این طرح‌های دوستدار محیط زیست می‌شد یک خلأ قانونی بود که دولت سیزدهم گامی محکم را برای برطرف کردن آن برداشت. کیسه‌های پلاستیکی بیش از دو دهه است که در زندگی مردم هنگام خرید، فریز کردن مواد غذایی و نگهداری بسیاری از کالاها نقشی یکه تازانه پیدا کرده و بیشتر استفاده‌کنندگانش، جایگزینی برای آن متصور نیستند. ایرنا نوشت که مطابق آمار، تولید سالانه کیسه‌های پلاستیکی در کشور به بیش از ۱۷۰ هزار تن می‌رسد، و جای گرفتن این کیسه‌های رنگارنگ در سبک زندگی مردم، ایران را در میان ۱۰ کشور پرمصرف نایلون و دیگر بسته‌بندی‌های پلاستیکی جای داده است. آنطور که کارشناسان بر اساس بررسی‌ها مطرح کرده‌اند، عمر استفاده از هر کیسه به ۱۲ دقیقه می‌رسد؛ در ادامه بسیاری از آنها به سطل‌های زباله می‌روند و برخی دیگر پس یک استفاده دیگر، همین سرنوشت را پیدا می‌کنند. این نایلون‌ها چراغ خاموش اما به سرعت جای خود را در فرهنگ خرید جامعه ایرانی بازکردند، اما فراوانی استفاده از این کیسه‌ها، متخصصان پزشکی، دوستداران طبیعت و کارشناسان محیط زیست را به‌طور جدی نگران آسیب‌هایی کرد که این رنگارنگ‌های پلاستیکی به سلامت مردم و محیط زیست می‌زنند. کارشناسان اذعان دارند که شمار بالای کیسه‌های رها شده در طبیعت اگر به‌طور مستقیم و فوری بلای جان زیستمندی نشوند، در فرآیندهای زیستی و غیر زیستی، ریز و ریزتر و به میکروپلاست‌هایی تبدیل می‌شوند که با چشم غیر مسلح قابل دیدن نیستند و از طریق روان‌آب و رودخانه‌ها وارد دریا می‌شوند، وارد بدن نخستین چرخه جانداران دریایی (پلانگتون‌ها) می‌شوند و در یک زنجیره غذایی به بدن انسان‌ها نیز راه می‌یابند. کیسه‌های پلاستیکی علاوه بر آب، تهدیدی برای سلامت خاک هم هستند؛ تحقیقات نشان می‌دهد که خاک‌های کشاورزی ممکن است مقادیر بیشتری میکروپلاستیک نسبت به اقیانوس‌ها دریافت کنند؛ با تخریب کند، مواد پلاستیکی به خاک رسیده و وارد زنجیره غذایی می‌شوند. ملموس‌تر اینکه بارها کارشناسان بهداشت و درمان درباره اثرات سمی واکنش مواد داغ و مرطوب مانند نان با مواد تشکیل‌دهنده کیسه‌های پلاستیکی و تاثیر مخرب آن بر سلامت انسان هشدار داده‌اند، اما این کیسه‌ها در نگاه نخست چنان کاربردی هستند که بیشتر افراد از مضرات شنیده اما نادیده آن چشم می‌پوشند.
نجات محیط زیست ایران از دست کیسه‌های پلاستیکی
رییس دبیرخانه سلامت و امنیت غذایی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر پیشتر ضمن توضیح اثرات زیانباری که کیسه‌های پلاستیکی می‌توانند بر سلامت فرد داشته باشند، گفته بود: «فقدان قوانین ضد پلاستیک در کشور مانع از به نتیجه رسیدن هدف کاهش کیسه‌های مخرب محیط زیست و سلامت هم میهنان است»، «نبود این قوانین کارایی توصیه‌های عمومی را ناکافی کرده است و اگر چنین قوانینی وجود نداشته باشد نمی‌توان انتظار اثرگذاری کافی دیگر اقدامات را داشت.» حالا به نظر می‌رسد هیات دولت سیزدهم، در راستای حفظ سلامت جامعه در برابر اثرات سوء ناشی از رهاسازی کیسه‌های پلاستیکی سبک وزن در محیط زیست و تولید میکروپلیمرها (ریزپلاستیک) در طبیعت و با هدف کمک به توسعه پایدار و کاهش اثرات زیست‌محیطی پلاستیک‌ها بر مبنای اقتصاد چرخشی (توسعه بازیافت) و اقتصاد زیستی (توسعه پلاستیک‌های زیست‌تخریب‌پذیر)، «آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی» را تصویب کرده است. این آیین‌نامه اجرای قوانین کلی‌تری که در قالب قانون مدیریت پسماند بیان شده بود را شفافیت بخشیده و کیفیت اجرای آن را مشخص کرده و دستورالعمل‌های روشنی را برای دستگاه‌های وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت راه و شهرسازی، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان صدا و سیما و وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مشخص کرد. به گفته صادق پورسالم، رییس اداره حفاظت محیط زیست استان بوشهر اینگونه قوانین پیشتر در بسیاری از کشورها وضع شده است، اما در ایران تصویب آیین‌نامه یا قانونی جامع که به‌طور مستقیم به کیسه‌های پلاستیکی اشاره داشته باشد بی‌سابقه است، بلکه در قالب قوانین مدیریت پسماند مصوب در دهه ۸۰، نکته‌هایی بیان شده بود. او گفت: آیین‌نامه اخیر دولت به‌طور خاص برای محدودیت استفاده از پلاستیک‌ها را برای حفاظت از محیط زیست و سلامت جامعه به فال نیک می‌گیریم. پورسالم با یک برگشت به عقب، درباره فراگیری استفاده از کیسه‌های پلاستیکی گفت: روزی دنیا به زعم حفاظت از محیط زیست و پیشگیری از قطع شدن درختان از کیسه‌های کاغذی به سمت استفاده از پلاستیک‌هایی رفت که قابلیت استفاده چندباره را دارند، اما با گسترش چشمگیر استفاده از این کیسه‌ها شاهد تبعات خطرناک‌تری برای محیط زیست هستیم. او یادآورشد: ماندگاری طولانی مدت مشتقات نفتی کیسه‌های پلاستیکی، عدم تجزیه کامل، تبدیل آنها به میکرو پلاست‌ها و قرار گرفتن در زنجیره غذایی جانداران و انسان به تهدیدی خطرناک تبدیل شده بود. به اعتقاد پورسالم هر قانون و آیین‌نامه‌ای در ابتدای اجرایی شدن با مقاومت‌هایی روبروست که نیازمند آموزش و اعمال برخی مشوق‌ها است، علاوه بر این باید به گونه‌ای برنامه ریزی شود تا مردم خیلی زود و خوب متوجه تبعات مثبت آیین‌نامه و قانون تازه بشوند. رییس اداره حفاظت محیط زیست بوشهر با استفاده از این فرصت، چند توصیه کاربردی هم برای مردم داشت: برای کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی همه می‌توانیم نقش خود را آغاز کنیم؛ مدیریت خرید و به اندازه خرید کردن در کاهش مصرف این نایلون‌ها موثر است، خریدهای خود را در کیسه‌های مجزا و متعدد قرار ندهیم، برای فریز کردن مواد از جعبه‌ها و پارچه‌های موجود استفاده کنیم، برای خرید نان از کیسه‌های پارچه‌ای استفاده کنیم و بدانیم که تلاش برای تولید کمتر میکرو پلاستیک‌ها تنها برای خودمان که برای حفاظت از همه مردم و محیط زیست است. آیین‌نامه تصویب شده علاوه بر اینکه دستگاه‌های فرهنگساز را برای آموزش در این زمینه مامور کرده است، از وزارت صمت خواسته تا در سه ماه آینده شیوه نامه‌ای را برای ممنوعیت توزیع رایگان کیسه‌های پلاستیکی، ممنوعیت توزیع کیسه‌های پلاستیکی نازک با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون و با ضخامت کمتر از ۶۰ میکرون در فروشگاه‌های زنجیره‌ای، استفاده از سیاست‌های تشویقی برای استفاده مجدد مشتریان از اقلام سازگار با محیط زیست، منظور کردن امتیازاتی بر روی کارت عضویت فروشگاه‌های بزرگ و زنجیره‌ای در صورت عدم دریافت کیسه پلاستیکی و الزام تولیدکنندگان به افزایش ضخامت کیسه‌های پلاستیکی و سایر اقلام پلاستیکی مانند دستکش و سفره یک‌بار مصرف به بیش از ۲۵ میکرون به‌منظور امکان بازیافت و استفاده مجدد را تدوین و ارایه کند. در مورد این آیین‌نامه و اجرای آن با یکی از تولید کنندکان کیسه‌های پلاستیکی در شهرک صنعتی بوشهر گفت‌وگو کردیم؛ مدیر واحد تولیدی آریا پلاست گفت: ما اکنون کیسه‌های خود را با ضخامت ۴۰ میکرون و بالاتر تولید می‌کنیم، اگر قرار باشد تولیدکنندگان پلاستیک‌های ضخیم‌تر عرضه کنند، تاثیر زیادی بر قیمت فروش آنها به فروشگاه‌ها نخواهد گذاشت چرا که اکنون به شکل وزنی عرضه می‌شود. محسن غلامپور ادامه داد: در این صورت در خرید هر کیلو کیسه پلاستیکی تعداد کمتری قرار می‌گیرد و هزینه بیشتر به دوش صاحبان فروشگاه‌ها می‌افتد. به عقیده او در این صورت ممکن است فروشگاه‌ها کمتر پلاستیک در اختیار مشتریان خود قرار دهند و اقلام خرید را در یک کیسه جای دهند. تعیین شیوه نامه‌ای برای افزایش ضخامت کیسه‌های پلاستیکی و ممنوعیت عرضه رایگان آنها در فروشگاه‌ها، علاوه بر اینکه انگیزه استفاده را در میان خریداران کاهش می‌دهد، با بهبود کیفیت زمینه برای استفاده چندباره از آن را هم افزایش می‌دهد. در ادامه مدیریت اجرایی پسماندها با همکاری وزارت راه و شهرسازی موظف به ایجاد ساز وکاری برای جمع‌آوری کیسه‌های پلاستیکی رها شده در محیط و پیرامون محورهای مواصلاتی شده‌اند و جهاد کشاورزی نیز در راستای حفاظت از خاک باید ممنوعیت رهاسازی پلاستیک‌های مصرفی در زمین‌های زراعی و باغی را به کشاورزان اطلاع‌رسانی و ابلاغ و سپس نظارت کند.
تحقق این آیین‌نامه خروجی طلایی دارد
رییس دبیرخانه سلامت و امنیت غذایی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر معتقد است اگر چه اصل تصویب قانون و آیین‌نامه یک قدم است و اجرای آن گامی بزرگ‌تر، اما تحقق این آیین‌نامه قانونی «خروجی طلایی» خواهد داشت. عیسی صفوی در این باره با بیان اینکه تصویب این آیین‌نامه خبری خوب است، گفت: تصویب این آیین‌نامه به خودی خود گام بزرگ محسوب می‌شود اما باید در تناسب با جغرافیای کشور و عمل ارزیابی شود. وی بر این اعتقاد است که آیین‌نامه‌های اینچنینی باید در پایلوت اجرا و آسیب‌شناسی شود اما نباید متوقف شود، باید ارزیابی و چوبکاری شود تا اجرای آن در صورت نیاز اصلاح شود. صفوی همچنین با یادآوری اینکه در استفاده از کیسه‌های پلاستیکی، جنس کیسه و موادی که در آن نگهداری می‌شود تعیین‌کننده نوع واکنش و اثر آن بر سلامت افراد است، پیشنهاد کرد: لازم است کیسه‌هایی که عرضه می‌شود روی خود شناسنامه‌ای داشته باشند تا مشخص باشد که قابلیت استفاده برای مواد خوراکی یا داغ را دارند یا خیر. در اینکه تغییر و اصلاح یک رویه و سبک زندگی که طی سال‌ها در دل جامعه شکل گرفته است نیازمند فرهنگسازی و اطلاع‌رسانی مداوم است و کارایی طرح‌ها و پویش‌ها مردمی در قامت خود اثر بخش بوده است، اما در ارتباط با محدودیت استفاده از کیسه‌های پلاستیکی که تهدیدگری آنها بر سلامت جامعه و محیط زیست اثبات شده، رقع یک خلأ قانونی می‌تواند جهشی بزرگ و خیزی پیروزمندانه باشد.
