افزایش جمعیت وتوسعه شهرنشینی پدیده‌های نوظهوری را برای محیط‌زیست رقم می‌زند از جمله «کم‌اکسیژنی» در دریاها و اقیانوس‌ها که پهنه‌های آبی کشور نیز از آن مصون نمانده‌اند و نتایج نشان می‌دهد این پدیده در خلیج فارس فصلی و عمان و خزر دایمی است که مشکلات زیست‌محیطی زیادی به همراه دارد.
دریاها و اقیانوس‌ها پهنه‌های آبی ارزشمندی هستند که از لحاظ تامین مواد غذایی از اهمیت زیادی برای بشر برخوردارند که به نظر می‌رسد در چند سال گذشته به علت افزایش فعالیت‌های انسانی دچار کمبود اکسیژن شده و به مناطق مرده اقیانوسی و دریایی تبدیل شده‌اند.
وسعت مناطق مرده
دانشمندان می‌گویند وسعت مناطق مرده اقیانوس‌ها که میزان اکسیژن آنها به صفر رسیده از سال ۱۹۵۰ چهار برابر شده و مناطق بسیار کم‌اکسیژن در آبهای ساحلی ۱۰ برابر وسیع‌تر شده است، بر این اساس کمیسیون بین دولتی اقیانوس شناسی یونسکو گروهی از دانشمندان کشورهای مختلف را گردهم آورد و نتایج این تحقیقات نشان داد که مناطقی در دریای خزر و خلیج فارس با مشکل کمبود اکسیژن مواجهند اما این مشکل در دریای خزر شدیدتر است.
این تحقیق نشان می‌دهد حداقل از میانه قرن بیستم هم در اقیانوس‌های آزاد و هم در آبهای ساحلی غلظت اکسیژن آب به طرز فزاینده‌ای رو به کاهش رفته، اکنون وسعت این مناطق به میلیون‌ها کیلومتر مربع رسیده و مصب رودخانه‌ها و دیگر آبهای ساحلی به‌شدت تحت تاثیر این کاهش اکسیژن قرار گرفته‌اند.
کمبود اکسیژن در آب
چندی پیش بهروز ابطحی رییس پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی از حاکم بودن شرایط نامطلوب اکسیژن در دریای عمان خبر داده و گفته بود: ستون آب در دریای عمان از دهانه تنگه هرمز تا آبهای عمیق روبروی چابهار در اعماق بیش از ۵۰ متر با کمبود شدید اکسیژن مواجه است، اگر غلظت اکسیژن محلول در آب به مقادیر کمتر از ۲ میلی گرم بر لیتر (حدود ۶۰ میکرومول بر کیلوگرم) کاهش یابد شرایط فقر اکسیژن به وجود می‌آید، این پدیده به‌طور طبیعی در اعماق ۲۰۰ تا ۱۰۰۰ متری برخی مناطق اقیانوسی و نیز محیط‌های ساحلی آلوده به فاضلاب و کودهای کشاورزی بر اثر تجزیه باکتریایی مواد آلی و بقایای اجساد موجودات زنده و مصرف اکسیژن ایجاد می‌شود.
افزایش دمای کره زمین
کارشناسان معتقدند گرم شدن کره زمین و افزایش ورود فاضلاب‌ها و کودهای شیمیایی حاوی فسفر و نیتروژن معدنی از عوامل اصلی تشدید پدیده کاهش اکسیژن در محیط‌های دریایی است، این عوامل باعث شده تا حجم و مساحت قابل توجهی از محیط‌های دریایی جهان به مناطق مرده (dead zone) تبدیل شوند، پژوهش‌ها نشان می‌دهد که وسعت و تعداد مناطق مرده دریایی با شرایط زیست محیطی فعلی حاکم بر کره زمین در حال افزایش بوده و اقیانوس‌ها در حال از دست دادن تنفس خود هستند، از دهه ۱۹۶۰ تاکنون ۴.۵ میلیون کیلومتر مربع بر مساحت مناطق مرده در دریاها و اقیانوس‌ها اضافه شده است. محققان معتقدند که امروزه گسترش مناطق مرده دریایی و کاهش اکسیژن محلول در آب دریا که عمدتا تحت تاثیر عوامل انسانی مانند مصرف سوخت‌های فسیلی و ورود فاضلاب‌های شهری و کشاورزی به محیط‌های دریایی تشدید می‌شود، همراه با سایر استرس‌های موجود محلی، منطقه‌ای و جهانی مانند صید بی‌رویه، تخریب فیزیکی زیستگاه‌ها، ورود آلاینده‌ها، اسیدی شدن دریاها و گرمایش جهانی، تهدیدی جدی برای منابع زیستی دریایی محسوب می‌شوند.
کم اکسیژنی در دریای خزر
ابوالفضل صالح عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی دراین باره گفت: در خلیج فارس و دریای خزر کم اکسیژنی مشاهده شده است که به فعالیت‌های انسانی ناشی از مصرف سوخت‌های فسیلی و ورود فاضلاب شهری و صنعتی برمی‌گردد که موجب استرس در آبزیان و بروز مرگ ومیر در آنها می‌شود حتی می‌تواند سبب از بین رفتن یک اکوسیستم شود. او افزود: کاهش اکسیژن زمانی اتفاق می‌افتد که میزان مصرف آن بیشتر از تولید باشد، به این معنا زمانی که مواد مغذی و آلی وارد دریا می‌شود شکوفایی جلبکی را به همراه دارد و تجزیه و تخریب بقایای این جلبک‌ها به اکسیژن نیاز دارد از این رو اکسیژن موجود در آن بخش کاهش می‌یابد از سوی دیگر گرمایش جهانی نیز کاهش اکسیژن در آب دریاها و اقیانوس‌ها را به همراه دارد.
صالح با تاکید بر اینکه در مناطق اکسیژن‌دار موجودات مشکلی ندارند، گفت: معمولا موجودات در لبه مناطق نزدیک به کم اکسیژن تجمع می‌کنند تا نجات یابند و این مناطق برای صیادان بسیار جذاب است چون می‌توانند حجم زیادی ماهی صید کنند. اوادامه داد: البته برخی موجودات با مناطق کم اکسیژن سازگاری پیدا می‌کنند و می‌توانند بدون حضور رقبای دیگر در آن مناطق زندگی کنند هر چند آنها هم‌زمانی که اکسیژن خیلی پایین بیاید دچار افت در کیفیت زندگی می‌شوند، مثلا گونه شانه‌دار مهاجم در دریای خزر می‌تواند به راحتی در آبهای کم اکسیژن زندگی کند.
در برخی مناطق
میزان اکسیژن به صفر رسیده
عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که در مناطقی از دریای عمان، خلیج فارس و دریای خزر میزان اکسیژن به صفر رسیده است، در این مناطق چرخه‌های شیمیایی تغییر می‌کند و گازهای مضر گلخانه‌ای تولید و وارد جو می‌شود به‌طوری که در خزر در بخش جنوبی و میانی در سال‌های اخیر گازهای زیادی منتشر شده است.
او با بیان اینکه کاهش اکسیژن می‌تواند در محیط‌های دریایی خسارت بار باشد، افزود: یکی از صنایعی که می‌تواند کاهش اکسیژن برای آن خطرناک باشد آبزی پروری در قفس است، کاهش اکسیژن در سال ۲۰۲۰ در فیلیپین باعث شد خسارات زیادی به این صنعت وارد شود و حتی افرادی که از ماهیان این بخش از آب استفاده کردند نیز مسموم شده بودند، همچنین آبسنگ‌های مرجانی آن بخش هم از بین رفتند. البته صنعت پرورش ماهی در قفس نیز خود موجب کاهش اکسیژن در آن بخش از آب می‌شود چون ورود فضولات ماهیان بر این مساله دامن می‌زند.
او تاکید کرد: در واقع کاهش اکسیژن در پهنه‌های آبی فرایند واضحی است که دارد اتفاق می‌افتد و پیش بینی‌ها نشان می‌دهد این فرایند با روند فعلی فعالیت‌های انسانی ادامه دارد و حتی در حال تشدید شدن است که این روند با گرم شدن و اسیدی شدن همراه است که باید درصدد حل آن برآییم.
او در ادامه به اسیدی شدن محیط‌های دریایی اشاره کرد و گفت: انتشار دی اکسید کربن بر روند اسیدی شدن دریاها تاثیر زیادی دارد که منشأ اصلی آن هم مصرف سوخت‌های فسیلی است، بررسی‌ها نشان می‌دهد ۳۰ درصد کربنی که وارد اتمسفر می‌شود سر از دریاها و اقیانوس‌ها در می‌آورد و باعث می‌شود اسید کربنیک تولید شود که ورود آن به پهنه‌های آبی باعث اسیدی‌تر شدن آب دریا می‌شود. او اظهار داشت: دانشمندان آثار اسیدی شدن دریاها و اقیانوس‌ها و آثار آن بر روی موجودات دریایی را بررسی کردند که نتایج نشان داد روی فتوسنتز و سرعت رشد موجودات تاثیر منفی و نسبتا بزرگی دارد که قطعا به مرور روی گستره بیشتری از آبزیان تاثیر خواهد گذاشت.
عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی ادامه داد: در این راستا کم اکسیژنی
خلیج فارس، دریای عمان و بخش جنوبی دریای خزر با هم مقایسه شد که نشان داد در دریای عمان منطقه کم اکسیژنی ضخامتی حدود هزار متر دارد و معمولا همیشه کم اکسیژن است، در دریای خزر هم با میزان اکسیژن صفر در نزدیک بستر مواجه هستیم، از سال ۲۰۱۶ اکسیژن در لایه‌های ضخیم خزر به صفر رسیده است، همچنین تولید گاز سمی در اعماق خزر ثبت شده و تخمین زده می‌شود برخی مناطق درگیر کم اکسیژنی دایمی شوند از این رو خلیج فارس کم اکسیژنی فصلی و دریای عمان و خزر کم اکسیژنی دایمی دارند.
او گفت: توجه به وقوع فصلی کم اکسیژنی در بخش قابل توجهی از خلیج فارس (حدود ۲۰ درصد مساحت بستر) پژوهش روی دلایل بروز آن و احتمال فشار آبهای کم اکسیژن در خلیج فارس به مناطق کم عمق ساحلی، اثرات آن بر موجودات زنده دریایی، منابع شیلاتی و زیستگاه‌های حساس دریایی و وضعیت آینده آن ضروری است و مطالعات جدی باید انجام شود.
صالح افزود: آبهای خلیج فارس در مجموع نسبت به دریای خزر گرم‌تر است از این رو میزان اکسیژن آن هم نسبت به خزر کمتر است، با این حساب دریای خزر در سطح اکسیژن بیشتری دارد و در عمق ۳۵۰ متر به پایین میزان اکسیژن آن کمتر می‌شود و نزدیک به بستر به صفر می‌رسد اما وضعیت خلیج فارس نسبت به بستر در نیمی از سال بهتر از خزر است. بر اساس مطالعات انجام شده مشخص شد که در نیمه گرم سال یعنی اواخر تابستان تا اواخر پاییز بستر خلیج فارس در اعماق بالای ۵۰ متر کم اکسیژنی دارد اما روبروی بندر بوشهر در عمق بیشتر از ۵۰ متر و یک منطقه هم نزدیک به بندر سیراب در عمق ۷۰ متری پتانسیل بالایی برای کم اکسیژن شدن دارد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی اظهار داشت: البته در خلیج فارس وضعیت زیاد بد نیست و تا آخر قرن هم مشکل زیادی نخواهیم داشت اما این دلیل نمی‌شود که بدون توجه به محیط‌های آبی فاضلاب وارد دریاها کنیم.
