رشد اقتصادی با تحریم ممکن نیست

مرتضی عزتی

 بلافاصله پس از انتشار برخی اخبار ناخوشایند در خصوص چشم‌انداز غبارآلود مذاکرات هسته‌ای، نرخ ارز دلار وارد دالان 30 هزار تومانی شد و در کنار آن دورنمایی از التهابات پی در پی اتمسفر اقتصادی کشور را در برگرفت. در این میان برخی مقامات ارشد دولت اعلام کردند، ایران در صورت ایجاد هرگونه بن‌بست احتمالی در مذاکرات، سیاست گردش به شرق را در مناسبات اقتصادی و ارتباطی خود دنبال خواهد کرد تا نیازهای خود را از این طریق برطرف کند. متعاقب یک چنین اظهارنظرهایی انتظارات تورمی در بازارهای کشور افزایش پیدا کرد و بر دامنه نوسانات افزوده شد. اما این پرسش کلیدی که هزینه - فایده رفع تحریم‌های اقتصادی برای ایران تا چه اندازه است و آیا ایران بدون رفع تحریم‌ها می‌تواند مشکلات اقتصادی و راهبردی‌اش را حل و فصل کند؟ در فضای اقتصادی و تحلیلی کشور مطرح شده است. به‌ طور کلی می‌توان گفت که تحریم‌های اقتصادی بخش قابل توجهی از ظرفیت‌های صادراتی، وارداتی و تولیدی کشور را محدود کرده و درآمد سرانه ایرانیان را تا حد بالایی کاهش داده است. همه افرادی که با علم اقتصاد آشنایی دارند و نظریات آکادمیک علم اقتصاد را مطالعه می‌کنند چه از منظر تئوریک و از نظر تجربی، آگاهند که وقتی بخشی از ظرفیت‌های اقتصادی در کشوری محدود شده باشد به تناسب محدودیت‌های اعمال شده هم مقدار تولید کاهش پیدا می‌کند و هم درآمدهای عمومی و رفاه ملت کاهش پیدا می‌کند. معنای دقیق این اظهارات آن است که تحریم‌ها برای اقتصاد کشورمان بسیار مضر است و با هیچ گزاره دیگری (از جمله گردش به شرق و...) نمی‌توان اثرات مخرب تحریم‌ها را از میان برد. در واقع این نوع اظهارنظرها که ایران کشورهای شرقی را جایگزین سایر ارتباطات اقتصادی‌اش می‌کند از منظر علمی و تخصصی فاقد گزاره‌های منطقی و عملی است. اما در پاسخ به این پرسش که آیا رفع تحریم‌ها می‌تواند روی اقتصاد کشور اثر مثبت داشته باشد یا نه، باید گفت که وقتی تحریم‌های اقتصادی رفع می‌شوند، موجب افزایش درآمدهای نفتی، افزایش درآمدهای صادراتی و کاهش هزینه‌های واردات و صادرات می‌شود. ضمن اینکه ایران به راحتی می‌تواند به مواد اولیه مورد نیاز خود با قیمت‌هایی بسیار کمتر، دسترسی داشته باشد. بررسی‌های دقیقی کارشناسی حاکی از آن است که اقتصاد ایران بلافاصله پس از پایان تحریم‌ها با رشد اقتصادی بالا مواجه خواهد شد. اما برای پایداری این رشد اقتصادی، باید دید ایران در حوزه سیاستگذاری‌های اقتصادی و راهبردی خود چه مسیری را در پیش می‌گیرد. در واقع ایران برای پایداری مسیر رشد خود باید مراودات خود را با قدرت‌های جهانی توسعه ببخشد. اهمیت این رویکرد آن است که به ایران کمک می‌کند بتواند روند جذب سرمایه‌های خارجی را تسریع کند. ایران برای رشد اقتصادی مستمر نیازمند نوسازی زیرساخت‌ها و سرمایه‌گذاری‌های پایدار بر ساختارهای اقتصادی خود است. طی دهه‌های متمادی ایران در زمینه جذب سرمایه‌های خراجی عملکرد نامناسبی را از خود به نمایش گذاشته است. این روند باعث استهلاک زیرساخت‌های اقتصادی و راهبردی کشور شده است. اگر ایران نتواند در افق آینده موفق به جذب سرمایه‌های اقتصادی چند ده یا چند صد میلیارد دلاری کند با مشکلات عدیده‌ای مواجه خواهد شد و ظرفیت‌های خود را برای رشد تولید، صادرات و... از دست می‌دهد. در شرایط فعلی ایران قادر نیست هم در زمینه صادرات مطلوب عمل کند و هم واردات خود را به صورت بهینه اجرایی کند. تحریم‌های اقتصادی مستمر توان اقتصادی ایران را کاهش داده و ایران را دچار مشکلات عدیده‌ای ساخته است. اما باید توجه داشت که الزامات رفع تحریم‌های اقتصادی دارای اهمیت نیست. بلکه رفع تحریمی ارزشمند است که پایدار و بلندمدت باشد. اگر تحریم­های اقتصاد ایران طی یک ‌سال رفع شود و بعد دوباره بنا به هر دلیلی این تحریم‌ها تار و پود اقتصاد ایران را درگیر خود کند، تبعات به مراتب مخربی خواهد داشت. بنابراین تصمیم‌سازان کشور باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی کنند که تحریم‌های اقتصادی در بازه زمانی بلندمدت لغو بشوند. در واقع ایران باید تلاش کند، هزینه رفع تحریم‌ها را برای کشورهای 1+4 و امریکا را بالا ببرد. البته طرف مقابل اشاره کرده برای دستیابی به یک چنین شرایطی ایران باید جدا از برنامه‌های هسته‌ای خود در حوزه مباحث دیگری از جمله مسائل منطقه‌ای و... نیز مذاکره و گفت‌وگو کند. از سوی دیگر برخی اظهارنظرها از سوی مسوولان ایرانی در این خصوص که ممکن است مذاکرات سرانجامی نداشته باشد، باعث می‌شود تا انتظارات تورمی در بازارهای کشورمان افزایش پیدا کند و نرخ ارز به عنوان یک متغیر اثرگذار افزایش پیدا کند. یک چنین آینده مبهمی باعث می‌شود تا وضعیت معیشتی مردم با تکانه‌های پی‌ در پی مواجه شود و بر حجم مشکلات معیشتی آنها افزوده شود.  هرچند شخصا معتقدم بخشی از نوسانات فعلی در نرخ ارز به دلیل برخی سوءاستفاده برخی افراد و جریانات از شرایط اقتصادی کشور است. اگر دولت بنا به هر دلیلی بتواند زمینه لازم برای رفع تحریم‌ها را فراهم کند، بدون تردید در چشم‌انداز آینده باید منتظر تکانه‌های افزون‌تری باشیم.