زهرا آقاجانی
زنجیره‌های تامین به منظور تداوم عرضه کالا یا خدمات، دستیابی به کارایی و رشد مطلوب و سودآوری اعضا نیازمند خدمات بازرگانی پشتیبان هستند. خدمات بازرگانی شامل طیف وسیعی از انواع خدماتی است که به‌واسطه آنها، برقراری کارآمد جریان‌های کالایی، اطلاعاتی و مالی از تولیدکننده تا مصرف‌کننده میسر شده و در کنار آن توانمندی‌ها و قابلیت‌های بازیگران برای ایفای نقش در زنجیره تقویت می‌شود. در خصوص خدمات بازرگانی تعریف واحد و مورد اجماعی در ادبیات جهانی وجود ندارد. اما پیش از بررسی مولفه‌ها و ابعاد این مفهوم، لازم است موضوع کلی‌تر خدمات مورد توجه قرار بگیرد. به طور کلی هر نوع خدمتی را می‌توان تراکنشی تعریف کرد که در آن هیچ کالای فیزیکی بین فروشنده و خریدار مبادله نمی‌شود. معمولا خدمات به سه دسته تقسیم می‌شود: (1) خدمات کسب و کار به معنای خدمات مورد نیاز سازمان‌ها و کسب و کارها برای تداوم فعالیت‌شان؛ (2) خدمات اجتماعی به معنای خدماتی که با پشتیبانی دولت به عموم مردم ارائه می‌شود و (3) خدمات شخصی که بر حسب نیاز اشخاص و منازل آنها ارائه می‌شود. مفهوم خدمات بازرگانی، ارتباط بسیار نزدیکی با خدمات کسب و کار دارد. این مفهوم در منابع مختلف گاه معادل خدمات کسب و کار، گاه زیرمجموعه آن و گاه وسیع‌تر ولی دارای همپوشانی با آن در نظر گرفته می‌شود. برخی تعاریف موجود برای خدمات بازرگانی به شرح زیر قابل بیان هستند. در قوانین ایالت ویرجینیای امریکا تعریف خدمات بازرگانی، ارائه خدمات به مشتریان درگیر در فروش کالا یا خدمت، موسسات آموزشی، واحدهای قضایی و آژانس‌های دولتی» عنوان شده است که تفسیر تعریف همان خدمات بازرگانی، زیرمجموعه‌ای از خدمات کسب و کار لحاظ شده است. در سازمان تجارت جهانی، تعریف خدمات بازرگانی، شامل سه گروه فعالیت‌های حمل و نقل (حمل و نقل کالا و مسافر، اجاره وسایل نقلیه و خدمات پشتیبان و جانبی مربوطه)، سفر (همه خدمات اقامت، غذا و آشامیدنی، سرگرمی، حمل و نقل و... برای مسافران) و سایر خدمات بازرگانی (ارتباطات، ساختمان، بیمه، مالی، رایانه و خدمات اطلاعات و انواع خدمات حرفه‌ای و فنی مورد نیاز کسب و کارها) است که در تفسیر تعریف آمده است: «خدمات بازرگانی با خدمات کسب و کار و خدمات شخصی که به افراد ارائه می‌شود، همپوشانی دارد.» همچنین در گزارش‌های تحلیل بازار جهانی خدمات بازرگانی منتشر شده توسط موسسات بین‌المللی تحقیقات بازار آمده است: «خدماتی که توسط نهادها (اعم از سازمان‌ها، افراد یا کسب‌وکارها) به منظور پشتیبانی عملیات روزانه دیگر کسب و کارها و سازمان‌ها ارائه می‌شود. شامل خدمات مدیریتی، خدمات پشتیبانی ساختمان و تسهیلات، خدمات استخدام، خدمات پشتیبان کسب و کار، خدمات هماهنگی سفر و اقامت، خدمات مدیریت ضایعات و پاکسازی، خدمات امنیتی، خدمات ساختمانی و دیگر خدمات پشتیبان تعریف می‌شود. بر همین اساس، خدمات بازرگانی تقریبا معادل تعریف خدمات کسب و کار در نظر گرفته می‌شود. هر چند در این طبقه‌بندی خدمات کسب و کار خود به عنوان زیرمجموعه‌ای از خدمات بازرگانی تعریف شده است. بر اساس اشتراکات تعاریف مطروحه و انطباق تقریبی آنها با نظام طبقه‌بندی ISIC ویرایش 4، می‌توان مصادیق عمده خدمات بازرگانی را به شرح زیر طبقه‌بندی کرد: «۱- خدمات لجستیک (اعم از حمل و نقل، انبارداری، خدمات جابه‌جایی محموله و پشتیبانی حمل و نقل، انواع خدمات مرتبط با لجستیک، خدمات پست و پیک و...)؛ ۲- خدمات اطلاعات و ارتباطات (خدمات مخابرات، برنامه‌نویسی، مشاوره و دیگر امور رایانه، انتشار نرم‌افزار، پردازش و میزبانی داده‌ها، درگاه‌های وب و...)؛ ۳- خدمات مالی و بیمه و خدمات جانبی مرتبط؛ ۴- خدمات حرفه‌ای، علمی و فنی (اعم از حسابداری و حقوقی، مشاوره مدیریت، تبلیغات و بازارپژوهی، خدمات معماری، مهندسی و تحلیل و آزمایش فنی و...)؛ ۵- خدمات اداری و پشتیبان (اعم از خدمات اجاره، استخدام، امنیت، خدمات‌رسانی به ساختمان‌ها و فضای سبز و سایر خدمات پشتیبان کسب و کار و...).»
نکات کلیدی:
۱- توجه به ماهیت خاص بخش خدمات بازرگانی: خدمات بازرگانی دربرگیرنده طیف وسیع و متنوعی از انواع کسب و کارهاست که در حوزه تولی‌گری نهادهای متفاوت قرار می‌گیرند. از سوی دیگر باید توجه داشت که در بسیاری از موارد، خدمات ارائه شده توسط فعالان خدمات بازرگانی، صرفا محدود به کسب و کارها نمی‌شود. این امر نشان از پیچیدگی ماهیت این بخش دارد که باید بدان توجه داشت. ۲- اهمیت اتخاذ رویکرد یکپارچه در سیاستگذاری خدمات بازرگانی: با توجه به تعدد و پراکندگی نهادهای متولی خدمات بازرگانی مورد نیاز کسب‌وکارها، سیاستگذاری هماهنگ این حوزه تاکنون مغفول واقع شده است. لذا پیشنهاد می‌شود رویکرد یکپارچه‌ای در این خصوص اتخاذ شود تا بدین ترتیب توسعه و ارتقای این خدمات به صورت نظام‌مند و بر اساس نیازمندی‌های حلقه‌های مختلف زنجیره‌های تامین در دستور کار قرار بگیرد. ۳- لزوم تعریف یک چارچوب مورد اجماع در خصوص قلمروی خدمات بازرگانی: یکی از مهم‌ترین پیش‌نیازهای سیاستگذاری یکپارچه خدمات بازرگانی، وجود چارچوبی مشخص برای قلمروی انواع کسب‌وکارهای مشمول این حوزه است که مورد اجماع تمامی نهادهای متولی باشد. این چارچوب می‌تواند مبنای تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌های بعدی برای این حوزه قرار بگیرد.
