محسن شمشیری
دبیر گروه بانک و بیمه
روز دوشنبه 15 مرداد 97 به دنبال رونمایی از بسته جدید سیاست ارزی، اگرچه بازار طلا و ارز با واکنش مثبت مواجه شد و نرخ طلا و سکه و دلار تاحدودی کاهش یافت که نشان‌دهنده انتظار بهبود بازار در آستانه شروع تحریم‌های امریکا است، اما در عین حال برخی کارشناسان معتقدند که هنوز موارد ابهام مختلفی در زمینه نحوه عرضه ارز پتروشیمی‌ها، فولادی‌ها، فلزات، گاز و فرآورده‌های نفتی در بازار ثانویه وجود دارد که باید برطرف شود.
از سوی دیگر، لازم است که مکمل‌های سیاستی نیز در جهت حمایت از سیاست‌های جدید ارزی به کار گرفته شود تا به ثبات نرخ ارز کمک کند. در این راستا، یکی از موارد اثرگذار، کاهش تقاضا برای دلار است زیرا تجربه اجرای برنامه ارز مبادله‌ای در دوره قبلی تحریم‌های اقتصادی 93- 1390 نشان داد که با دریافت ارزهای مختلف شامل روپیه، روبل، یوان، ین، لیر، یورو و... بانک مرکزی این ارزها را به متقاضیان ارز برای واردات پرداخت می‌کرد و درنتیجه تقاضا برای دلار به تقاضا برای ارزهای کشورهای طرف تجاری ایران نظیر هند، چین، ترکیه، روسیه، اروپا تقسیم شده بود. اما بعد از برنامه بانک مرکزی برای حرکت در جهت یکسان‌سازی نرخ ارز که از سال 93 به بعد اجرایی شد و هدف آن کاهش نرخ ارز مبادله‌ای و ارز آزاد بود، به تدریج از میزان ارز مبادله‌ای کاسته شد و متقاضیان و واردکنندگان به سمت ارز بازار آزاد حرکت کردند و واردات گروه‌های مختلف کالایی که ارز مبادله‌ای دریافت می‌کردند مجبور شدند که از ارز آزاد استفاده کنند.
همین موضوع عامل رشد تقاضا برای دلار بود زیرا واردکننده و سرمایه‌گذاری ترجیح می‌داد که از بازار آزاد به جای ارزهای دیگر، دلار خریدار کند و هرچه از وزن و سهم ارز مبادله‌ای کمتر می‌شد، بر تقاضای دلار افزوده می‌شد. این موضوع عملا رشد نرخ دلار را به تدریج در بازار موجب شد و بعد از پیروزی ترامپ و زمزمه‌های مذاکره برای تغییر برجام، نرخ دلار نیز روبه افزایش گذاشت. براین اساس همزمان رشد تقاضا برای دلار و رشد قیمت دلار تحت تاثیر مسائل سیاست خارجی، عاملی شد برای آنکه نرخ ارز افزایش یابد.
با مراجعه به چنین تجربه‌ای لازم است که علاوه بر تلاش دولت و بانک مرکزی برای تغییر ارزش گزارشگری مالی از دلار به یورو، برنامه‌هایی برای کاهش تقاضا برای دلار و رشد عرضه سایر ارزهای غیردلاری صورت گیرد تا از این طریق واردکننده و مسافر، و حتی کسانی که ارز را برای حفظ قدرت خرید خود انباشت می‌کنند، به سمت یورو و سایر ارزها به خصوص کشورهای خریدار نفت و کالاهای ایران حرکت کنند. تشکیل چنین سازوکاری قبلا از طریق ارز مبادله‌ای صورت می‌گرفت و حالا می‌توان از طریق بازار ثانویه، ارز موجود در بازار به هر واحد پولی را اعلام کرد و فشار بر عرضه و تقاضای دلاری را کاهش داد.
این کار از طریق هدایت و نظارت و راهنمایی صادرکنندگان عمده پتروشیمی، فولاد، گاز و فراورده‌های نفتی می‌تواند تاحدودی راهگشا باشد و همچنین برای واردکنندگان نیز باید سیگنال و مشوق‌هایی برای واردات از کشورهای طرف تجاری ایران داده شود تا نتیجه آن رشد تقاضا برای روپیه، یوان، ین، یورو، روبل و لیر به جای دلار باشد. در کنار کاهش رشد تقاضا برای دلار، لازم است که در زمینه مکانیزم عرضه و تقاضای ارز در بازار ثانویه نیز اطلاع‌رسانی شود و در مورد فاصله نرخ صرافی‌ها و بازار آزاد با بازار ثانویه نیز تمهیداتی اندیشیده شود تا باعث افزایش فاصله زیاد نرخ ارز در صرافی‌ها با بازار ثانویه نشود.
لذا برای اینکه چهار نرخی ارز شامل ترجیحی، ثانویه، صرافی و کاملا آزاد به سه نرخی ترجیحی، ثانویه و آزاد تبدیل شود، باید در بازار ثانویه، راهکارهایی جهت هدایت واردکنندگان به سمت ارزهای غیردلاری در نظر گرفته شود تا واردکننده و تجار به جای دلار، از ابتدا به دنبال خرید ارزهای دیگر باشند تا تقاضا برای دلار کاهش زیاد داشته باشد.
