کرونا، مدارس را تعطیل کرد. مانند بسیاری از دفعات دیگر که به دلیل آلودگی هوا یا بارش برف نخستین نهادی که از چرخه خارج می‌شد، مدارس بودند، این‌بار هم با وقوع یک شرایط بحرانی، مدارس زودتر از سایر نهادها تعطیل شدند، اما این تعطیلی با تمام دفعات قبل یک تفاوت اساسی دارد آن هم ورود آموزش مجازی و تلویزیونی به چرخه تدریس بود؛ موضوعی که حالا وزیر آموزش و پرورش معتقد است از این به بعد به فهرست ارزیابی مدارس استان‌ها در زمان تعطیلات اضافه می‌شود و قرار است تا خرداد ماه ادامه داشته باشد. با این حال رویکرد کارشناسان نسبت به موضوع آموزش از راه دور و ادامه این روند برای سایر روزهای سال، دو جهت‌گیری متفاوت را نشان می‌دهد، گروهی از کارشناسان معتقدند کرونا تهدیدی بود که به فرصت تبدیل شد چرا که در شرایط بحرانی فعلی استفاده از تجربه‌های گذشته مانند آموزش تلویزیونی که در زمان جنگ تحمیلی هم رواج داشت، می‌تواند به عنوان ابزاری برای برقراری عدالت آموزشی استفاده شود، چرا که دانش‌آموزان حتی در مناطق صعب‌العبور که فاصله منازل مسکونی تا مدرسه زیاد است، می‌توانند از طریق تلویزیون به سطح نرمالی از آموزش دسترسی داشته باشند اما در مقابل این گروه، کارشناسان دیگری هم هستند که معتقدند اگرچه آموزش تلویزیونی اتفاق مثبتی است اما زیرساخت‌های نظام آموزشی هنوز برای تکیه بر آموزش مجازی آماده نیست و اگر قرار باشد ارایه دروس در مواقع بحرانی، به صورت آنلاین انجام شود، باز هم مدارس غیرانتفاعی و به اصطلاح لوکس امکانات و شرایط بهتری برای این سبک از آموزش در اختیار دارند و عملا دانش‌آموزان مناطق محروم که دسترسی به اینترنت و تلفن همراه هوشمند در آن یا وجود ندارد یا با کندی و نقص همراه است، از چرخه آموزش خارج می‌شوند. با این حال در شرایط فعلی تلویزیون با اختصاص چند شبکه و ارایه برنامه‌های آموزش از راه دور از طریق معلمان منتخب، جای خالی مدارس را برای دانش‌آموزان در روزهای قرنطینه کرونا پر کرده است.
آموزش مجازی؛ ضامن عدالت آموزشی
یا ناقض آن؟
مقدمات اصلی برنامه‌ریزی برای اجرای طرح آموزش تلویزیونی به ابتدای سال تحصیلی ۹۸-۹۹ برمی‌گردد؛ به روزهای آلوده آبان و آذر که شاخص آلودگی هوای تهران بارها از مرز استاندارد گذشت. مدارس ابتدایی بارها تعطیل شد و حتی شهر تهران و برخی از کلان‌شهرهای دیگر بارها برای گروه‌های ناسالم خطرناک تشخیص داده شدند. به این ترتیب آموزش و پرورش به سمت اجرای ایده‌هایی رفت که فقدان برگزاری کلاس درس را برای معلمان و دانش‌آموزان پر کند. امیر نصرتی، کارشناس آموزش معتقد است چنین ایده‌‌ای تاحدی می‌تواند عدالت آموزشی که حلقه مفقوده نظام آموزش کشور به شمار می‌رود را برقرار کند. او درباره این موضوع به تعادل گفت: در چندسال اخیر شاهد بیشترین تعطیلات مدارس به دلایل مختلفی بودیم که اغلب حوادث غیرمترقبه و بحران بود بنابراین مسوولان باید بپذیرند، ما در نقطه پرمخاطره دنیا قرار داریم که برخی سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های نادرست این مخاطرات را تشدید می‌کند پس نمی‌توان آموزش را به راحتی تعطیل کرد اما متأسفانه در این چند سال با اینکه خیلی از صاحب‌نظران به استقرار زیرساخت‌های آموزش از راه دور اصرار داشتند، این موضوع به دلایل مختلف مغفول ماند حالا به نظر می‌رسد، ویروس کرونا تهدیدی است که به فرصت تبدیل شده و آموزش و پرورش می‌تواند با این سیستم، عدالت آموزشی را از طریق صداوسیما و فضای مجازی سالم، برای همه بچه‌های ایران فراهم کند، چراکه مشکل برخی از دانش‌آموزان مناطق مختلف ایران، نبود مکان فیزیکی نیست بلکه خلأ معلم متخصص است. البته نیازی هم نبود کرونا بیاید تا مسوولان به این مدل آموزشی فکر کنند.
او افزود: در دهه ۶۰ تجربه‌ای اینچنینی داشتیم که نه می‌توان گفت ناموفق بود و نه می‌توان گفت خیلی موفق بود. در آن زمان دبیران آموزش و پرورش در تلویزیون تدریس می‌کردند اما کارشان از جاذبه چندانی برخوردار نبود و گاهی خیلی خشک و رسمی بود. البته الان وضعیت آموزش و پرورش ضعیف‌تر از آن دوره است، بنابراین همین که معلمانی بیایند و به دور از رویکردهای غیرعلمی و سودجویانه، مباحث درسی را با دقت تدریس کنند، اتفاق خوبی است. امیدوارم تجربه این چند ماه پایه‌گذار یک اتفاق خوب در کشور شود و بتوانیم «عدالت آموزشی» را از طریق صداوسیما و وزارت فناوری و اطلاعات اجرایی کنیم؛ اتفاقی که در کاهش سهمیه‌های رنگارنگ هم قطعا تأثیر خواهد داشت.
با این حال اگرچه نصرتی با این رویه به عنوان ابزاری برای برقراری عدالت آموزشی موافق است اما برخی کارشناسان دیگر معتقدند ابدا آموزش مجازی به خصوص آموزش مبتنی برای اینترنت نه تنها عدالت آموزشی را برقرار نمی‌کند، بلکه می‌تواند به عامل تبعیض در ارایه خدمات آموزشی هم تبدیل شود. علیرضا نیکومنش، کارشناس آموزش درباره این موضوع بیان کرد: اینکه نظام آموزشی به سمتی برود که خلاقیت‌های اینچنینی مانند آموزش از طریق تلویزیون دست پیدا کند بسیار اتفاق خوبی است اما اگر قرار باشد این رویه در فضای مجازی هم گسترش یابد که تاکید مسوولان آموزش و پرورش بر این موضوع است، در طولانی‌مدت شاهد آن هستیم که با داشتن چنین راه‌حلی مدارس با وقوع هر بحرانی به راحتی تعطیل شود بدون آنکه آن معضل ریشه‌کن شود، اکنون در بحث شیوع کرونا اتفاق خوبی است اما تصور کنید هر سال به دلیل آلودگی هوا مدارس به راحتی با پشتوانه آموزش مجازی تعطیل شوند، در این صورت مشکل اصلی که آلودگی هوا است هیچ زمانی ضرورتی برای حل شدن پیدا نمی‌کند.او افزود: از سوی دیگر انتقال بخشی از آموزش به فضای مجازی نه تنها به عدالت آموزشی کمک نمی‌کند بلکه ضامن تبعیض هم هست. در چنین وضعیتی باز شاهد این هستیم که مدارسی که شهریه‌های آنچنانی دریافت می‌کنند، سطح بالایی از خدمات را به دانش‌آموزان ارایه می‌دهد در حالی که مدارس دولتی که بعضا با معلمان خریدخدمت و حق‌التدریس که ماه‌هاست حقوق دریافت نکرده‌اند هیچ توجیهی برای ارایه خدمات فراتر از حل معمول ندارند و اگر وسیع‌تر نگاه‌کنیم دانش‌آموزان مناطق محروم که سطح دسترسی مناسبی به اینترنت پرسرعت و حتی تلفن همراه هوشمند ندارند، عملا از چرخه آموزش حذف می‌شوند پس ابدا این موضوع ابزار عدالت آموزشی نیست.
تاکید آموزش و پرورش
بر آموزش فراتر از تلویزیون
اظهارات کارشناسان درحالی است که مسوولان وزارت آموزش و پرورش بر این موضوع تاکید دارند که راهبردهای این وزارتخانه برای مواقع بحران به آموزش تلویزیونی محدود نمی‌شود و فراتر از آن در فضای مجازی پیگیری می‌شود. حسین صادقی، معاون آموزشی دفتر متوسطه نظری وزارت آموزش و پرورش درباره این موضوع گفت: نباید تصور شود که راهبرد آموزش از طریق رسانه ملی، تنها شیوه آموزش بوده و می‌تواند تمامی ساحت‌های آموزشی و تربیتی را محقق کند چرا که در این شیوه با توجه به اینکه کنداکتورهای کوتاهی به هر مبحث درسی اختصاص می‌یابد و آموزش‌ها غیرتعاملی جریان پیدا می‌کند، باید با همکاری مدیران و معلمان، ظرفیت‌ها و بسترهای آموزشی مکمل دیگری همچون تشکیل کلاس‌های مجازی و پیگیری و نظارت بر تکالیف دانش‌آموزان از طریق شبکه‌های اجتماعی ایمن، که از اعتبار نسبی خوبی برای آموزش به شیوه تعاملی برخوردارند، ایجاد کرد.او با اشاره به اینکه در مواردی نیز که دسترسی به این نوع شیوه‌های آموزشی به دلیل عدم دسترسی به اینترنت میسر نباشد (مانند شهر هنگ بلوچستان و... که حتی از نعمت برق نیز بی‌بهره اند) می‌توان با استمداد از یونیسف از راهبرد دیگری همچون تولید و ارسال بسته‌های آموزشی کپسولی برای جبران این نقیصه استفاده کرد. صادقی تاکید کرد: برنامه‌های پیشنهادی صرفاً برای یک دوره گذار و عبور از تنگناهای آموزشی پیشنهاد می‌شود و قطعاً ضریب نفوذ آموزشی کلاس‌های درس حضوری را نخواهد داشت لذا در کنار پیشنهادهای فوق، سناریوهای دیگری را نیز می‌توان جایگزین کرد تا ضمن کاهش نگرانی دانش‌آموزان و اولیای آنان، سال تحصیلی جاری را با چالش و استرس کمتری به پایان رساند.
وی افزود: شرایط آتی کشور می‌تواند تعیین‌کننده سناریوهای دیگری باشد که از آن جمله می‌توان سناریو کاهش محتوای آموزشی کتب درسی، تغییر تقویم آموزشی و استمرار زمان آموزش تا پایان خرداد یا بیشتر و به تبع آن تعویق زمان امتحانات نوبت دوم، تغییر زمان برگزاری کنکور و... که البته نیازمند مصوبه شورای عالی خواهد بود، را در پیش گرفت.
تجربه جهانی آموزش در بحران کرونا
وضعیت تعطیلی مدارس و شروع آموزش مجازی در ایران در حالی است که شیوع کروناویروس در نقاط مختلف جهان موجب شده تا میلیون‌ها کودک از حضور در کلاس‌های درس منع شوند. اگرچه این موضوع می‌تواند سلامت دانش‌آموزان را در برابر این ویروس حفظ و از شیوع هرچه بیشتر بیماری کووید-۱۹ جلوگیری کند اما چرخه آموزش را با خلل مواجه کرده و نظم را از بین می‌برد، در چنین شرایطی کشورهای مختلف رویکرد متفاوتی نسبت به این موضوع داشتند. در چین مقامات این کشور برای مقابله با شیوع کروناویروس مدارس را تعطیل اعلام کرده و حدود ۱۸۰ میلیون کودک از رفتن به مدرسه منع شده‌اند. همچنین در هنگ‌کنگ، ویتنام، مغولستان، ژاپن، ایران، پاکستان، عراق و ایتالیا به دلیل شیوع کروناویروس میلیون‌ها دانش‌آموز از حضور در کلاس‌های درس منع شده‌اند. در برخی از کشورها این تعطیلی با شروع آموزش‌های آنلاین همراه بوده است. مقامات ایالات متحده امریکا، استرالیا و انگلیس نیز اعلام کرده‌اند در صورت تشدید وضعیت، مدارس این کشورها تعطیل می‌شوند.
