ریحانه جاویدی|
بر اساس استانداردهای بین‌المللی، فرو نشست سالانه 4 میلی متر از زمین بحرانی تلقی می‌شود اما این درحالی است که در دشت فسا و جهرم، فرونشست زمین به 54 سانتی‌متر یعنی حدود 140 برابر حد بحران رسیده و از میان 609 دشت کشور، اکنون 405 دشت در وضعیت بحرانی بوده که 135 دشت شرایط حادتری داشته و به عنوان دشت ممنوعه شناخته می‌شوند. به این ترتیب پدیده فرونشست زمین که از آن به عنوان «مرگ پنهان زمین و خاک» یاد می‌شود، دشت‌های اطراف تهران، رفسنجان، خراسان، همدان و البرز را می‌بلعد و آنطور که کارشناسان می‌گویند چندان دور از ذهن نیست که به زودی به میدان آزادی تهران هم برسد. مناطق جنوبی پایتخت سالانه 15 تا ۳۵ سانتی‌متر فرونشست دارند و رقم این مخاطره طبیعی منطقه فرودگاه امام ۱.۸ سانتی‌متر در سال برآورد شده است. با این حال همچنان برداشت از آب‌های زیرمینی که اصلی‌ترین عامل بروز فرونشست به شمار می‌رود در مناطق اطراف دشت‌های بحرانی ادامه داشته و با گذشت بیش از 40 سال از نخستین هشدارهای کارشناسان زمین‌شناسی و نقشه‌برداری (گزارش مربوط به این هشدار را در صفحه 13 بخوانید)، هنوز هم خبری از اجرای یک طرح بازدارنده در سطح کشوری برای مقابله با برداشت‌های غیرمجاز آب وجود ندارد.
گسترش فرونشست از شهریار تا میدان آزادی
نخستین نشانه‌های فرونشست در دهه 40 حوالی رفسنجان در استان کرمان دیده شد و بعد از آن در دهه 70 آمار و ارقام مخدوش از فرونشست خاک در تهران هم منتشر شد اما حالا با گذشت نزدیک به 30سال نرخ آن در تهران نسبت به دو دهه گذشته بیشتر شده است تا جایی که بنا بر اظهارات روز گذشته یحیی جمور، معاون فنی سازمان نقشه‌برداری کشور، به زودی به میدان آزادی می‌رسد.
او درباره این موضوع گفت: بیشترین نرخ فرونشست در تهران مربوط به جنوب و جنوب غرب، جنوب شرق به ویژه در مناطق ورامین و قرچک است و پدیده فرونشست در تهران در حال گسترش است، به گونه‌ای که از سوی بزرگراه آزادگان فرونشست به داخل شهر تهران نفوذ کرده است.
به گفته وی، بر اساس گسترش پدیده فرونشست مناطق ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ تهران تحت تاثیر فرونشست قرار دارند و چیزی نمانده است که فرونشست به میدان آزادی نفوذ کند.در شرایط فعلی نرخ فرونشست در حوالی فرودگاه امام 1.8 هست که نشان می‌دهد باید زودتر چاره‌اندیشید.
(صفحه 13 را هم بخوانید .)
اظهارات جمور در حالی است که رضا شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناختی، محیط‌زیستی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی کشور درباره این موضوع به «تعادل» گفت: بر اساس برآوردهای انجام شده اصلا دور از ذهن نیست که فرونشست آنقدر گسترش یابد که به میدان آزادی برسد و این احتمال وجود دارد. به‌طور مشخص فرونشست در شهر تهران در مناطق جنوب غرب به ویژه منطقه 18 و 19 روند فزاینده‌ای دارد و از سمت دشت شهریار به داخل شهر کشیده می‌شود.
در این دشت اراضی کشاورزی گسترده‌ای داریم و برداشت آب زیرزمینی حتی با وجود بحران فرونشست همچنان ادامه دارد بنابراین از آنجایی که فرونشست رابطه مستقیم با بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی دارد وضعیت با وجود برداشت‌ها وخیم شده است.
او افزود: اگرچه در بسیاری از دشت‌های کشور بحران فرونشست خاک را داریم اما وضعیت تهران به دلیل وجود دو مولفه پیچیده‌تر از سایر مناطق است.
از سوی دیگر در مناطق پایین‌دست برداشت آب داریم و از سوی دیگر در مناطق بالادست که محل ورودی آب به آبخوان‌ها است آنقدر ساخت و ساز صورت گرفته و شهر گسترش یافته که عملا محلی برای ورود آب نداریم، در واقع سیلاب‌های اخیر تهران هم به همین دلیل است هم ورودی را بستیم و هم از خروجی برداشت می‌کنیم. بنابراین آب هیچ راهی برای نفود به زمین ندارد و این وضعیت تا کرج ادامه دارد. نتیجه چنین وضعیتی سبب شده آبخوان‌ها توان خود را از دست بدهند و به مرحله‌ای برسیم که داخل شهر تا میدان آزادی و فرودگاه مهرآباد هم تحت تاثیر قرار گیرد.
12 درصد زیرساخت‌های شهری تحت تاثیر فرونشست
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناختی، محیط‌زیستی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی کشور معتقد است در یک بازه زمانی بیشترین حد فرونشست در شهریار به 36 سانتی‌متر در سال رسید اما اکنون بیشینه این نرخ 15 سانتی‌متر است ولی این موضوع نشان از بهبود اوضاع ندارد.
او درباره این موضوع گفت: کوچک‌تر شدن آمار فرونشست در واقع نشانه خوبی نیست بلکه حکایت از آن دارد که آبخوان فشرده شده و در حال از بین رفتن است و این یعنی باید برداشت آب از آبخوان‌ها کنترل شود در واقع هرچه عدد کوچک‌تر شود نشان‌دهنده از بین رفتن توان آبخوان بوده که اصلا اتفاق خوبی نیست.
او افزود: در بحث زیرساخت‌ها هم قطعا فرونشست زمین تاسیسات خطی مانند لوله‌های گاز، سازه‌های ریلی و جاده‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. اکنون 10 تا 12 درصد زیرساخت‌های تهران تحت تاثیر فرونشست هستند اگرچه به صورت مستقیم تاکنون گزارشی مبنی بر تخریب مترو یا ریل قطار به دلیل فرونشست ثبت نشده است اما به صورت غیرمستقیم تمام سازه‌ها تحت تاثیر هستند بطوری که جابه‌جایی پایه پل‌های قطار دیده شده و چند مورد هم فروچاله در مناطق مسکونی رخ داده است.
مردم و مسوولان دچار روزمرگی هستند
تاکنون برای بسیاری از مخاطره‌های طبیعی از جمله سیل و زلزله اطلس تدوین شده و اکنون اطلس فرونشست هم در حال تدوین است با این حال در حوزه اجرا کمتر شاهد استناد به این اطلس‌ها هستیم. شهبازی درباره این موضوع گفت: بزرگ‌ترین مشکل ما در زمینه مخاطرات طبیعی نبود آینده‌نگری است اول باید مخاطره رخ دهد، آسیب خود را وارد کند تا به فکر حل آن بیفتیم.
از طرف دیگر مدیریت بحران در ایران دست یک نهاد واحد نیست در حالی که مساله‌ای مثل فرونشست نیاز دارد که یک سازمان مسوول همه را با هم هماهنگ کند. اما متاسفانه بحرانی بودن این پدیده هنوز نه از سوی مردم درک شده نه از سوی مسوولان چرا که آثار و شواهد آن مانند سیل و زلزله نمایان نیست. مردم به درستی نمی‌دانند داخل زمین چه اتفاقی در حال رخ دادن است و در نهایت زمانی پی به بحران می‌برند که زمان طلایی از دست رفته است.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناختی، محیط‌زیستی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی کشور بیان کرد: در حالی که برای مقابله با فرونشست ما نیاز صد در صد به آگاهی عمومی داریم چرا که مسوول استفاده از آب‌های زیرزمینی اشخاص و بطور خاص کشاورزان هستند و تا زمانی که این قشر نسبت به بلایی که با بهره‌برداری غیرمجاز بر سر منابع آب زیرزمینی و به دنبال آن خاک می‌آورند، آگاه نباشند عملا هیچ اقدام بازدارنده‌ای فایده ندارد. از جانب دولت هم باید قوانین شفاف و بازدارنده وجود داشته باشد که با تخلفات و برداشت‌های غیرمجاز قاطعانه برخورد کند که متاسفانه در این زمینه هم کوتاهی کردیم.
برای مقابله با فرونشست عملا هیچ کاری نکردیم
آنطور که مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناختی، محیط‌زیستی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی کشور می‌گوید نخستین آثار فرونشست اواخر دهه 40 در رفسنجان دیده شد و در دهه 70 در این منطقه شدیدتر شده و همان زمان در تهران هم نخستین ارقام فرونشست دیده شد اما از آن زمان تاکنون هیچ اقدام عملی برای مقابله با این پدیده انجام نگرفته است.
شهبازی درباره این موضوع گفت: در بخش علمی از اواسط دهه 80 و اواخر دهه 70 که موضوع عمومی شد، سازمان نقشه‌برداری و سازمان زمین‌شناسی شروع به مطالعه و همان زمان سلسله گزارشی را در این زمینه منتشر کرد. سال 95 بار دیگر سازمان زمین‌شناسی کل کشور را از نظر فرونشست پایش کرد اما در این بازه زمانی مثل بسیاری از بخش‌های دیگر به موازات اینکه در حوزه علم خوب پیشرفت کردیم اما در اجرا هیچ کار خاصی انجام نشد.
او افزود: ما همیشه از همین ناحیه ضربه خوردیم که در علم همیشه خوب هستیم اما در اجرا و سیاست‌گذاری ضعیف بودیم. در همان سال 95 تازه بعد از این همه سال که از انتشار گزارش‌های علمی می‌گذشت وزارت نیرو طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی را تدوین کرد. یعنی 20 سال بعد از شروع کارهای علمی و 40 سال بعد از نخستین نشانه‌های فرونشست در رفسنجان، یعنی در وزارتخانه‌ای که بیشترین مصرف آب را دارد با این مقدار زمان تاخیر به فکر افتادند و تازه یک طرح تدوین شده که برای اجرا و پوشش سراسری در تمام کشور نیاز به حداقل 10تا 15 سال زمان دارد که باید گفت آن زمان تمام آبخوان‌ها فشرده شده و از بین رفته است.
