فهرست مورد علاقه قاچاق‌برها و قاچاق‌فروش‌ها فقط به بنزین و گازوئیل ختم نمی‌شود، بلکه دارو هم از مدتی قبل به این فهرست اضافه و تبدیل به رقیب جدید برای قاچاق سوخت شده است. از یک‌سو نوسان ارزی و یارانه‌های دولتی که به دارو اختصاص داده می‌شود، این کالای اساسی را به گزینه مناسب برای قاچاق تبدیل کرده و از سوی دیگر نبود نظارت کافی و آشفتگی در بازار عرضه و تقاضای دارو مسیر را برای ورود و خروج غیرقانونی آن هموار می‌کند. به این ترتیب آن‌طور که کارشناسان می‌گویند، ارز چهارهزار و 200 تومانی برای صنعت دارویی کشور تبدیل به یک تیغ دولبه شده که اگرچه باعث می‌شود دارو با نرخ دولتی میان مردم عرضه شود اما به همان اندازه هم زمینه قاچاق آن را فراهم می‌کند و این میان همیشه افراد سودجویی هستند که دارو را به نرخ دولتی خریداری کرده و با ارز آزاد در کشورهای همسایه بفروشند. این وضعیت در حالی است که مسوولان وزارت بهداشت معتقدند بازار 23 هزار میلیاردی معاملات دارو در کشور برای قاچاقچیان آنقدر جذابیت دارد که به سهم یک درصدی از آن هم قانع باشند چرا که همین یک درصد هم رقم بزرگ و قابل توجهی است. با این حال اگرچه فعالان حوزه دارو وزارت بهداشت را مسوول ساماندهی و نظارت بر قاچاق دارو می‌دانند اما مسوولان سازمان غذا و دارو رصد بازار سیاه دارو را در حوزه اختیارات و وظایف سازمانی خود نمی‌دانند و معتقدند تنها می‌توانند بر عملکرد داروخانه‌ها و وضعیت تخصیص ارز دولتی آن هم از طریق سامانه تیتک نظارت کنند که البته وضعیت این سامانه هم هنوز مشخص نیست.
نظارت بر بازارسیاه دارو
وظیفه وزارت بهداشت نیست
مدیرکل دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو معتقد است در بحث قاچاق دارو باید به صورت دوجانبه به موضوع نگاه کرد. یعنی همانطور که خروج دارو مد نظر قرار می‌گیرد باید ورود اقلامی که در ایران نیست از مبادی غیررسمی هم مود توجه باشد. غلامحسین مهرعلیان روز گذشته درباره این موضوع گفت: پدیده قاچاق دارو به داخل و قاچاق دارو به خارج دو پدیده مهم در این بازار هستند که سازوکار خاص خود را دارند. سوداگران این حوزه بنا به دلایل و انگیزه‌ای که بر اساس سیاست‌های وزارت بهداشت ایجاد شده، اقدام می‌کنند. او افزود: سوداگران برخی از فرآورده‌های دارویی را که در داخل یافت نمی‌شود، از مجرای غیرقانونی تهیه و از خارج وارد کشور می‌کنند. البته عمده این داروها، داروهای برندی هستند که ما معادل آن را در داخل داریم. اختلاف نرخ قیمت دارو در داخل کشور با خارج، این انگیزه را برای سوداگران ایجاد کرده که بخشی از داروهای تولید داخل را از کشور خارج کنند.
مدیرکل دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو ادامه داد: با تخصیص یارانه و ارز دولتی به داروهای مورد نیاز مردم، قیمت دارو کاهش می‌یابد و سوداگران نیز با سوءاستفاده از این موضوع، اقدام و دارو را با ترفندهای خود از ایران خارج می‌کنند. سازمان غذا و دارو عمده داروهای مورد علاقه سوداگران برای قاچاق به خارج را شناسایی کرده است، کلیه فعالیت‌های این حوزه تحت سامانه‌ای در قالب یک پکیج در نظر گرفته شده تا از این پدیده جلوگیری شود.حجم قاچاق دارو نسبت به حجم کل بازار دارویی بسیار ناچیز است و البته معتقد هستیم که این حجم ناچیز نیز باید کنترل شود. ما بازار دارویی را بطور کامل رصد می‌کنیم، اما رصد بازار سیاه دارو در حوزه اختیارات و وظایف سازمانی ما نیست.
توزیع دارو به قیمت واقعی، سد راه قاچاق
اظهارات مهرعلیان در حالی است که کارشناسان اقتصاد دارو هنوز هم دو چند نرخی بودن ارز را عامل بروز و افزایش قاچاق دارو در شرایط فعلی کشور می‌دانند. علی ایمانی، فعال بازار دارو درباره این موضوع بیان کرد: بالارفتن قیمت ارز و بعد از آن ارایه ارز دولتی به کالاهای اساسی مانند دارو در شرایطی بود که هنوز فکری به حال نظارت بر بازار دارو نشده بود و همین موضوع سبب شد آشفتگی صورت بگیرد. پدیده‌ای که شاهد آن بودیم این بود که ناگهان حجم فروش دارو در شهر‌های مرزی افزایش پیدا کرد و این وضعیت در حالی بود که حتی اطلاعات کافی هم درباره حجم قاچاق دارو به دلیل قانونی‌نبودن مسیر خروج آن در دسترس نیست و در چنین شرایطی ما تازه به فکر علاج واقعه بعد از وقوع آن افتادیم.
او افزود: اما این‌بار این اتفاق در حالی رخ داد که ما تجربه دور قبلی تحریم‌ها را داشتیم. دقیقا همین اتفاق چند سال پیش با افزایش قیمت ارز از هزار به سه‌هزار تومان هم رخ داده بود. وجود ارز دولتی به عنوان یارانه که دولت به کالاهای اساسی، از جمله دارو پرداخت می‌کند تا توان پرداخت مردم دچار اشکال نشود، باعث شده که قیمت دارو در ایران بسیار پایین‌تر از کشورهای همسایه باشد. دلیل این اتفاق هم شاید این باشد که قیمت دارو بر اساس ارز دولتی قیمت‌گذاری می‌شود. با پایین‌آمدن قیمت دارو در کشور، روند قاچاق معکوس و دارو از ایران به کشورهای عراق، ترکیه، پاکستان و افغانستان منتقل می‌شود. وقتی این اتفاق می‌افتد، یارانه‌ای که دولت برای بیمار ایرانی هزینه می‌کند در کشور همسایه مصرف می‌شود.
ایمان بیان کرد: با واقعی‌کردن قیمت دارو و بعد پرداخت یارانه به بیمه‌ها جهت حمایت از مردم، می‌توان از قاچاق آن جلوگیری کرد. زمانی که قیمت ارز ناگهان از هزار به سه‌هزار تومان رسید هم این اتفاق رخ داد و در نهایت با واقعی‌کردن قیمت ارز توانستند جلوی قاچاق دارو به کشورهای همسایه را بگیرند. آن زمان قیمت دارو افزایش پیدا کرد و دولت برای اینکه مشکلی برای مردم ایجاد نشود، اختلاف قیمت را به بیمه‌ها پرداخت کرد تا مردم برای تهیه دارو دردسری نداشته باشند. از طرفی واقعی‌کردن قیمت دارو مزیت دیگری نیز دارد و آن این است که بیمار فقط زمانی به داروی ارزان دسترسی پیدا می‌کند که از بیمه استفاده کند و در نهایت این عمل منجر به مصرف منطقی دارو می‌شود و بیمار بیش از نیاز واقعی‌اش دارو تهیه نخواهد کرد. در بسیاری از کشورهای پیشرفته نیز دارو با نرخ واقعی به فروش می‌رسد و داروی ارزان زمانی در اختیار مردم قرار می‌گیرد که از بیمه استفاده کنند. اما در ایران شاهد یک روند نا به سامان هستیم، بیمه‌ها به دلیل مشکلات مالی ناکارآمد شدند و دولت هم به جای حمایت از آنها ترجیح می‌دهد یارانه را با واسطه کمتری به مردم برساند اما نتیجه چنین سیاستی باز هم از بین رفتن حق مردم است چرا که دارویی که باید در بازار داخل کشور توزیع شود به خارج رفته و سود آن باز هم به جای برگشتن به جیب مردم به جیب سودجویان می‌رود.
تیتک؛ ناظر بازار دارو یا عامل فساد
با این حال مسوولان ظاهرا فکر دیگری برای نظارت بر بازار دارویی کشور دارند. از مدتی قبل سامانه تیتک برای رصد دارو و هرآنچه به آن مربوط می‌شود تهیه شده که البته هنوز هم سازوکار آن شفاف نیست. کیانوش جهانپور درباره این سامانه بیان کرد: موضوع مالکیت سامانه تیتک تا پایان شهریور ماه حل خواهد شد و کلیه فرآیندهای مربوط به تیتک، اعم از سِرورها و فرآیندهای مدیریتی آن تحت نظارت کامل سازمان غذا و دارو درخواهد آمد.
او افزود: اطلاعاتی مانند ثبت سفارش‌ها، ثبت ورود و بسیاری از فرآیندهای مرتبط در سامانه تیتک وجود دارد و قاعدتا بخشی از فرآیندها در این سامانه انجام می‌شود. به هر حال یک دایره اطلاعاتی بزرگ در این مجموعه درباره کلیه کالاهای سلامت‌محور و فرآیندهای مختلف آن از جمله ثبت سفارش، تخصیص ارز و... وجود دارد. البته باید توجه کرد که مراحل اولیه این فرآیندها در سامانه تیتک انجام می‌شود و بقیه مراحل عملا در وزارت صنعت، معدن، تجارت، بانک مرزی و گمرک انجام می‌شود.
البته تاکید بر استفاده از سامانه تیتک برای سر و سامان دادن به وضعیت دارو در حالی است که مرداد ماه امسال محسن جلواتی قائم مقام مدیرعامل دیده‌بان شفافیت در نشست خبری خود درباره این سامانه گفت: مهم‌ترین عامل زمینه ساز برای تخلف در سازمان غذا و دارو، سامانه تیتک است. علت فسادآمیز بودن سامانه تیتک نیز امکان دستکاری در آن و وارد کردن اطلاعات دلخواه است بطوری که حتی کسانی که به آنها ارز تعلق نمی‌گیرد، با واردات داروهای ممنوعه موفق به دریافت ارز شده‌اند. این در حالی است که در برخی گزارش‌ها، در خصوص داروهایی که حتی بطور کامل در داخل تولید می‌شوند اعلام شده که تولید داخل نداریم و برای واردات آنها ارز مصرف شده است و این موضوع موجب تعطیلی تولیدکنندگان داخلی می‌شود.
