گروه راه و شهرسازی| آزاده کاری|
حاشیه‌نشینی یکی از مهم‌ترین مشکلات کشورهای در حال توسعه محسوب می‌شود. بسیاری از روستانشینان که دیگر زندگی در روستا برایشان سودچندانی ندارد راهی شهرها می‌شوند تا بتوانند از طریق پیدا کردن کار مناسب زندگی جدیدی را شروع کنند، اما غالبا به دلیل نداشتن مهارت‌های کافی قادر به پیدا کردن شغل مناسب نبوده و به شغل‌های کاذب روی می‌آورند و برای سکونت به حاشیه شهرها پناه می‌برند. اکنون بسیاری از استان‌های بزرگ کشورمان با مشکل حاشیه‌نشینی روبرو هستند، برای نمونه می‌توان به خراسان شمالی و بجنورد اشاره کرد، جایی که به گفته نماینده آن یک‌سوم جمعیت حاشیه‌نشین هستند. طبق آخرین آمارها شهر مشهد بیشترین میزان حاشیه‌نشینی را به خود اختصاص داده است.
به گزارش تعادل، شهر تهران نیز به دلیل سیاست‌های گذشته و انجام مهاجرت‌های متعدد جمعیت زیادی در خود جای داده و در استان تهران نیز مهاجران در ۱۶ شهرستان مستقر شده‌اند. در این شرایط، افرادی که به دلیل توانایی مالی، قادر به حضور در شهرها نیستند، به اطراف شهر رفته و با زندگی در شرایطی که مولفه‌های استاندارد زندگی را ندارد، حاشیه‌نشینی را رقم زده‌اند.
به گفته استاندارد تهران، اکنون 4 میلیون و ۵۰۰ هزار تهرانی در بافت‌های فرسوده و حاشیه‌شهر‌ها زندگی می‌کنند. با وجود هشدار‌هایی که در این زمینه داده می‌شود، تاکنون نه‌تنها جلوی حاشیه‌نشینی گرفته نشده بلکه آمارها نشان از افزایش حاشیه‌نشینی در شهرهای مختلف کشور طی دهه اخیر دارد. این اتفاق می‌تواند به مشکلات مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... دامن بزند. برخی از محققان، رشد معضلات و آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد، جرایم و بیماری‌ها در حاشیه‌نشینی را بیش از حد معمول می‌دانند و معتقدند این آسیب‌ها گاهی آن قدر زیاد است، که خود شهرها را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد، در مقابل برخی دیگر اعتقادی به تعاریف سنتی حاشیه‌نشینی ندارند و معتقدند سکونتگاه‌های غیر رسمی، در فقدان آموزش و فرهنگ‌سازی شکل گرفته و آسیب‌های اجتماعی را رقم می‌زند.
رسیدگی به وضعیت حاشیه‌نشینان و ساکنان سکونتگاه‌های غیر رسمی یکی از شعارهای انتخاباتی و وعده‌های رییس دولت دوازدهم بود که در آخرین صحبت‌های خود نیز مجددا بر آن تاکید کرد. محمدعلی افشانی شهردار تهران نیز در نخستین نشست خبری خود یکی از اولویت‌های شهرداری را پرداختن به مشکلات حاشیه نشینان بر شمرد. اما اینکه شهرداری با چه رویکردی می‌تواند به این موضوع ورود پیدا کند سوالی است که از اعضای شورای شهر و کارشناسان پرسیدیم.
پیچیدگی حاشیه‌نشینی درتهران
محسن هاشمی، رییس شورای شهر تهران در گفت‌وگو با «تعادل» با بیان اینکه حاشیه‌نشینی در پایتخت بحث پیچیده‌یی است، اظهار کرد: در خود شهر تهران حاشیه‌نشینی بسیار کم است اما شهرهای اقماری اطراف آن‌که جزو محدوده شهر محسوب نمی‌شوند، به نوعی حاشیه نشین‌های پایتخت به شمار می‌روند. اکنون جمعیت تهران به همراه جمعیت شهرهای اقماری حدود 15 تا 16 میلیون نفر است. جمعیت ثابت تهران 8.5 میلیون نفر بوده و باقی در شهرهای اقماری ساکن‌اند. حاشیه‌نشینی عمدتا در شهرهای اقماری اطراف تهران وجود دارد که زیرنظر استانداری قرار دارند و من نمی‌دانم منظور آقای افشانی درباره اولویت قرار دادن معضلات حاشیه‌نشینی، حاشیه‌نشینی اقماری بوده یا حاشیه نشینان تهران که باید از خودشان در این باره سوال کنید. هاشمی در پاسخ به اینکه چرا هنوز تکلیف محله اسلام‌آباد در منطقه 2مشخص نشده است، گفت: تکلیف خانه‌های این محله از لحاظ شهرسازی مشخص نیست و اجازه ساخت و ساز ندارند. اکثرا زمین‌های آنها مشکل سند دارد و در نتیجه به بیغوله تبدیل و شکل حلبی‌آباد به خود گرفته است. ساکنان این محله از شرایط مالی بسیار خوبی برخوردارند و فقط نمی‌توانند خانه‌های خود را بسازند.
رویکرد بینابینی شهرداری
علی اعطا، سخنگوی شورای شهر نیز در این باره به «تعادل» گفت: بحث اسکان غیر رسمی یکی از معضلات عمومی کلان‌شهرهاست که برخی دلایل تشکیل آن بین کلان‌شهرها مشترک و بخشی هم مختص همان شهر است. تهران نیز شرایط لازم برای حاشیه‌نشینی را دارد و این موضوع فقط مربوط به داخل شهر نیست و اطراف تهران نیز اسکان غیر رسمی داشته و داریم. البته برخی سکونتگاه‌های غیر رسمی جمع‌آوری شد اما همچنان این معضل در تهران وجود دارد.
وی ادامه داد: حاشیه‌نشینی بیشتر مربوط به مباحث کلان کشوری است که دولت آن را از طریق وزارت راه و شهرسازی دنبال می‌کند، کاری که شهرداری در این زمینه می‌تواند انجام دهد این است که رویکرد خود را به شکلی تنظیم کند تا کسانی که در محدوده اسکان غیر رسمی زندگی می‌کنند به لحاظ اجتماعی آسیب نبینند و دیگر اینکه به توسعه اسکان غیر رسمی هم تشویق نشوند. در واقع برخورد مدیریتی کژدار و مریز باید انجام شود. چنانچه امکانات و تسهیلات در اختیار آنها قرار گیرد حاشیه‌نشینی توسعه پیدا می‌کند و چنانچه هیچ نوع امکاناتی در اختیارشان نگذاشته و نادیده گرفته شوند، منجر به افزایش آسیب‌های اجتماعی در این محلات خواهد شد.
وی ادامه داد: آن چه در جوامع پیشرفته به عنوان رویکرد قابل قبول در مواجهه با حاشیه‌نشینی در پیش گرفته می‌شود یک نوع برخورد بینابینی است. شهرداری هم باید در این چار چوب حرکت کند. البته مشکلات ساکنان سکونتگاه‌های غیر رسمی در داخل شهر تهران با یکدیگر متفاوت است.
تبدیل اسلام‌آباد به مکان گردشگری
اعطا نیز درباره محله اسلام‌آباد که ظاهر آن حاشیه نیشنی و حلبی‌آباد را به بیننده القا می‌کند، توضیحاتی ارائه کرد و گفت: باید در طرح تفضیلی برای این محله نیز یک طرح موضعی برنامه‌ریزی و اجرا می‌شد که مورد غفلت قرار گفت. این محله مالکان و ذی نفعانی دارد و برخی خانه‌ها سند ندارند. شهرداری باید با آنها به توافق برسد. من از این محل بازدید کردم، برخی تمایل به فروش خانه‌هایشان دارند و برخی تمایل دارند که در همان مکان ساکن شوند. اما به نظر من بافت روستایی محل پتانسیل جدی برای حوزه گردشگری دارد بدون اینکه بخواهیم تغییرات عمده کالبدی در آن به وجود بیاوریم. می‌توان با حفظ بافت سنتی روستا آن را به محل گردشگری تبدیل کرد. شرایط کنونی محل آسیب زاست و نیاز به بازسازی دارد.
ایجاد امکانات برای حاشیه‌نشینان
برخلاف نظر اعطا، ترانه یلدا از طراحان طرح جامع تهران و دانش‌آموخته دکتری معماری و شهرسازی از دانشگاه پلی تکنیک تورینو و دانشگاه پاریس معتقد است، باید امکانات و شرایط برای حاشیه‌نشینان فراهم شود.
یلدا در گفت‌وگو با «تعادل» در این باره گفت: شهرداری باید تمام قوای خود را بگذارد تا تاسیسات و خدمات به این افراد ارائه کند. اکثر حاشیه نشینان تهران هر روز صبح برای کار وارد شهر تهران می‌شوند و اغلب به کارهایی نظیر دستفروشی وکارگری می‌پردازند. شهرداری به خوبی می‌تواند برای این افراد ایجاد اشتغال کند و بازارچه‌هایی برای فروش در اختیار آنها قرار دهد. نیازی نیست که شهرداری به خانه و زندگی این عده رسیدگی کند، بلکه باید واقعیت وجودی آنها را قبول کرده و بپذیرد که این افراد هم نیاز به غذا، آموزش، بهداشت و درمانگاه دارند. بنابراین خانه‌های سلامت و بهداشت را در درجه اول باید در این مناطق احداث کرد و محله‌های مرفه‌تر در مراحل بعد قرار بگیرند.
یلدا در پاسخ به اینکه گفته می‌شود ارائه خدمات به این قشر، منجر به توسعه و تشویق حاشیه‌نشینی خواهد شد، گفت: این موضوع اصلا درست نیست. همه می‌دانیم کسی که در حاشیه تهران زندگی می‌کند قطعا هزینه زندگی در داخل شهر و حتی جنوب تهران را نداشته است. این افراد حق زندگی دارند و مجبورند در این مناطق زندگی کنند. حتی طرح مسکن مهر هم برای دهک‌های پایین درآمدی نبود، برای کسانی بود که پولی برای خرید خانه داشتند پس نمی‌توانیم این افراد را به دلیل اینکه شرایط مالی خوبی ندارند از حق زندگی معمولی محروم کنیم.
وی تاکید کرد: شهرداری باید نه فقط شرایط ابتدایی زندگی را برای آنها فراهم کند بلکه باید به آنها احترام گذاشته و فضاهای عمومی و فضای سبز نیز در این محلات احداث کند. ببینید مردمی که از سرناچاری شهر و روستای خود را رها کرده و به امید پیدا کردن لقمه نانی به این شهر آمده‌اند باید مورد حمایت نهادهای بالاسری مانند شهرداری‌ها قرار گیرند. برخی معتقدند چنانچه امکاناتی در اختیار این عده قرار نگیرد بالاجبار به شهر و روستای خود برمی‌گردند اما واقعیت این است که این عده اگر مجبور نبودند شهر و روستای خود را رها نمی‌کردند. از آنجا که شغل اکثر این قشر دستفروشی است شهرداری باید نسبت به این افراد مهربان باشد و به آنها اجازه فعالیت بدهد.
به گفته این استاد دانشگاه، مدیریت شهری وظیفه خدمت رسانی و ارتقای محیط شهری در کنار حفظ محیط‌های ساخته شده را بر عهده دارد، مشروط به حفظ محیط طبیعی. در واقع اسکان غیررسمی از دیدگاه پژوهشگران به عنوان چالش توسعه پایدار شهری شناخته شده است. ترکیب روابط اجتماعی، مشکلات اقتصادی، ضعف زیرساخت‌ها و خدمات عمومی در این نقاط بستر نامناسبی برای شرایط آتی این مناطق به همراه دارد. در این خصوص ناتوانی نیروهای شهرداری در درک واقعی نیازهای این محله‌ها خود عاملی مضاعف بر نامناسب‌تر شدن این محیط‌ها و عدم درک آنها شده است.
وی تاکید کرد: مدیریت شهری موظف است با درک موقعیت حقوقی خود و با شناخت وضعیت این سکونتگاه‌ها بدون پیش زمینه منفی نسبت به این سکونتگاه‌ها برای بهبود آنها تلاش کند. این نکته قابل توجه است. برخی کارشناسان این محله‌ها را نتیجه بی‌توجهی برنامه‌ریزان شهری به اقشار کم درآمد می‌دانند و ساخت این محیط‌ها را کم هزینه‌ترین راه برای سکونت این افراد دانسته‌اند. اما واقعیت این است که بهبود این محله‌ها بدون درک اثرگذاری ابعاد اجتماعی ساکنان آنها بر محیط شهری و توسعه آتی محله خودشان به سادگی انجام پذیر نخواهد بود.
وضعیت نگران‌کننده آسیب‌های اجتماعی
محمود میرلوحی، عضو کمیسیون برنامه بودجه شورا نیز معتقد است تعریف حاشیه‌نشینی سخت است. به گفته او اگر مسافت را در نظر بگیریم تمام شهرک‌های اطراف تهران به عنوان حاشیه محسوب می‌شود اما اگر وضعیت اشتغال اقتصادی را در نظر بگیریم برخی شهرک‌ها از این تعریف خارج می‌شوند.
میرلوحی در گفت‌وگو با «تعادل» اظهار کرد: آنچه اکنون باعث نگرانی مردم و مسوولان شده کیفیت زندگی در حاشیه‌های تهران است که با استانداردهای مورد نظر از لحاظ بهداشت، خدمات و شرایط زندگی معمول همخوانی ندارد. متاسفانه کلان‌شهرهای ما با حاشیه‌نشینی مواجه‌اند و شاید بتوان گفت درصد قابل توجهی از مردم شهر تهران جزو حاشیه نشین‌ها محسوب می‌شوند. در داخل شهر تهران هم مشکل بافت‌ها فرسوده و ناپایدار را داریم اما میزان آسیب‌های اجتماعی در محلات حاشیه نشین تهران واقعا نگران‌کننده است.
میرلوحی با بیان اینکه سیاست‌های اشتباه در دوران گذشته باعث شد تا امروز تهران دچار این وضعیت شود، افزود: این مناطق مستعد ارتکاب جرمند، فقدان نظارت کافی، وجود تعداد زیاد افراد نیازمند بیکار، سطح پایین سواد، فقدان روشنایی کافی معابر و وضع کلی جغرافیایی منطقه باعث بروز مشکلات امنیتی خاص شده است. جوانان این منطقه با فرهنگ خاص خود، عمدتا به دلیل کمی آموزش وتخصص، کار پیدا نمی‌کنند و به شکل زائده شهری در می‌آیند که خود موجب سوق دادن افراد به سمت جرم می‌شود.
راهکارهای کاهش حاشیه‌نشینی
کامبیز مصطفی پور جامعه شناس شهری نیز در گفت‌وگو با «تعادل» حاشیه‌نشینی را مولود فقر شهری و توسعه نامتوازن شهرها دانست و گفت: ایجاد فرصت‌های توسعه همه‌جانبه و برابر در همه استان‌ها راهکار اولیه برای خروج از بحران حاشیه‌نشینی است. بر اساس تحقیق بانک جهانی علت اصلی مهاجرت به کلان‌شهرها و گسترش حاشیه‌نشینی به ترتیب اهمیت؛ فرصت شغلی، کسب درآمد بیشتر و تسهیلات و امکانات است. بنابراین بحث مسکن دیگر در اولویت قرار نمی‌گیرد. در واقع مهاجرین برای کسب شغل، درآمد بیشتر و امکانات بیشتر مهاجرت می‌کنند و در نگاه اولیه خود کیفیت مسکن و مکان زندگی در اولویت آنها قرار ندارد. بنابراین چنانچه فرصت‌های شغلی، درآمد و امکانات به صورت عادلانه در همه جای کشور توزیع شود جلوی مهاجرت بی‌رویه که به حاشیه‌نشینی منجر شده، تا حد زیادی گرفته می‌شود.
این جامعه شناس راهکار دوم را در پذیرش اصل وجود حقیقتی به نام سکونتگاه‌های غیر رسمی از طرف مسوولان و سیاستمداران دانست و خواستار ائتلاف راهبردی و همگرایی آنان و گروه‌های اجتماعی و بخش خصوصی در این زمینه شد. بدین معنی که مسوولان ادارات دولتی با اختیار قانونی خود با همراهی شرکت‌های خصوصی و سرمایه‌گذار در کنار مشارکت مالکان غیر رسمی زمین‌های حاشیه شهر و فعال کردن اعضای سازمان‌های غیر دولتی (NGO) و اعضای گروه‌های محلی (CBO) و گروه‌های مذهبی به رفع مشکلات این نواحی همت گمارند.
این استاد دانشگاه استفاده از تجارب جهانی و طرح‌های موفق داخلی برای تدوین برنامه‌یی جامع با هدف بهبود اوضاع را ضرورتی دیگر در این امر دانست و تصریح کرد: می‌توان با تفویض اختیارات و منابع در سطح اجرایی پایین به گروه‌های مردم نهاد، مشارکت مردم مناطق حاشیه را جلب کرد، یعنی همان تجربه موفق که برخی کشورهای جهان در این زمینه انجام داده‌اند و نتیجه گرفته‌اند.
وی با تاکید بر اینکه حاشیه‌نشینی یک بیماری است که نشان‌دهنده عدم سلامت ساختارهای اقتصادی و اجتماعی است، تصریح کرد: برای مقابله با حاشیه‌نشینی قطعاً باید با رشد آن مقابله کرد و سپس به اصلاح ساختارهای داخلی آن پرداخت. توانمند‌سازی و بهسازی و تخفیفات ویژه شهرداری بهترین راهکار در این مناطق به شمار می‌رود. البته توانمند‌سازی باید توسط سازمان‌های مردم نهاد غیر دولتی در این مناطق پیگیری شود، زیرا بی‌اعتمادی به سیستم دولتی را نمی‌توان یک شبه اصلاح کرد.
این جامعه شناس با اشاره به اینکه در کنار آن باید به رفع علل حاشیه‌نشینی هم پرداخت، توضیح داد: نگاه تمرکز‌گرای سیستم دولتی باعث شده در طول سال‌های متمادی بیشتر امکانات مادی و اقتصاد شهری به هسته شهر تخصیص یابد. در حقیقت امکانات لازم و کافی برای توسعه و ایجاد عدالت و رفاه نسبی وجود ندارد. مردم به هر قیمتی خود را به شهر می‌رسانند تا رفاهی که به ناحق از آنان گرفته شده را به دست آورند ولی در چنبره مشکلات شهری جذب در ساختار شهر را مشکل می‌یابند و به حاشیه شهر پناه می‌برند و خود و نسل بعد خود را به نفرین حاشیه‌نشینی مبتلا می‌کنند.
به گفته او، نسل دوم و سوم این حاشیه نشینان نیز به دلیل وضعیت خاص آموزش عمومی و عدم دسترسی به آموزش حِرف از جایگاه خود محروم شده و همیشه بافت شهری آنان را به عنوان یک عامل خارجی دانسته و سعی در دفع آنها دارد.
به گفته مصطفی‌پور، نگاه کارشناسان مسائل شهری به حاشیه‌نشینی عمدتا نگاهی تهاجمی است و مدیریت شهری به آنها به عنوان جزایری پر از مشکل که باید حذف شوند نگاه می‌کند. بدون توجه به اینکه بخشی از این حاشیه‌نشینان مهاجران شهری‌اند که در پی یک سرپناه دایمی در رقابت نابرابر قیمت مسکن روبه تزاید شهری، شکست خورده و به حاشیه پر حاشیه شهر پناه آورده‌اند.
آثار اجتماعی حاشیه‌نشینی
ناهید خداکرمی، عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر نیز در این باره با اشاره به افزایش پدیده حاشیه‌نشینی در تهران گفت: حاشیه‌نشینی یکی از معضلاتی است که در همه کلان‌شهرهای کشور وجود دارد و در تهران نیز شاهد افزایش بی‌رویه این پدیده هستیم که به‌دلیل مهاجرت‌های بی‌رویه برای داشتن زندگی بهتر بسیاری از افراد مجبور به مهاجرت می‌شوند.
خداکرمی با تاکید بر اینکه حاشیه‌نشینی آسیب‌های فراوان در پی دارد، گفت: به‌نظر می‌رسد اگر شهرهای کوچک از رفاه اجتماعی، اقتصادی به‌ویژه اشتغال برخوردار شوند، حاشیه‌نشینی کمتر خواهد شد. پرداختن به آسیب‌های اجتماعی یکی از محورهای فعالیت شورای شهر تهران در دوره جدید است، اما این نکته را باید مورد توجه قرار داد که موضوع آسیب‌های اجتماعی فقط مختص پایتخت نیست و در همه کشور و حتی کشورهای دنیا به عنوان یک واقعیت غیرقابل انکار وجود دارد.
به گفته خداکرمی، ممکن است بخشی از جامعه تحت تاثیر آسیب‌های ناشی از مسائل اجتماعی، خانوادگی و اقتصادی قرار گیرد و به دنبال آن خانواده‌ها درگیر آسیب‌هایی همچون اخلاقی، اعتیاد و طلاق شوند. راه‌حل آسیب‌های اجتماعی نیز چند بعدی است و شهرداری و شورای شهر تهران به‌تنهایی قادر به حل آن نیستند، بلکه همه نهادها باید در این زمینه نقش ایفا کنند. تاکنون به آسیب‌شناسی این موضوع کمتر پرداخته شده است و این مساله موجب شده در نهادها و حتی رسانه‌ها راهکارهای حل آسیب‌های اجتماعی مورد توجه قرار نگیرد. در نهایت باید گفت موضوع پیشگیری و ارائه راهکارهای حل پدیده آسیب‌های اجتماعی مورد غفلت واقع شده است. او درباره رویکرد کمیسیون سلامت شورای شهر تهران نسبت به آسیب‌های اجتماعی پایتخت گفت: در کمیسیون سلامت به مسائلی که سلامتی جامعه را تهدید می‌کند، پرداخته می‌شود چرا که معتقدیم اگر جامعه سالمی نداشته باشیم، مردم سالمی هم نخواهیم داشت؛ بنابراین اقدامات لازم برای آسیب‌شناسی و پیشگیری از این موضوع در حال انجام است. در شهرداری تهران، وزارت رفاه اجتماعی و وزارت بهداشت حجم قابل توجهی بودجه به بخش فرهنگی، اجتماعی و رفع آسیب‌های اجتماعی تعلق می‌گیرد، اما شاهد بی‌مبالاتی مدیریت هزینه هستیم. اگر بودجه‌ها به‌درستی مدیریت شود، نباید شاهد تولید آسیب باشیم، اما اکنون آنچه می‌بینیم تولید آسیب است.
