ندا سمیعی|پژوهشگر موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی|
تولید و مصرف گوشت مرغ در مقایسه با سایر انواع گوشت در کشور به چند دلیل عمده از قبیل تغییر فرهنگ تغذیه‌ای مردم، ارزان بودن نسبی گوشت مرغ در مقایسه با سایر انواع گوشت، دوره پرورش کوتاه، بازگشت سریع سرمایه در این صنعت، فضای مورد نیاز کمتر، افت کم لاشه پس از کشتار و ... با استقبال مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان مواجه شده است.
با این حال همواره نوسانات قیمتی مرغ و نظارت و کنترل آن از چالش‌های مهم این صنعت به شمار می‌رود. قیمت این محصول طی یکسال گذشته نوسانات زیادی داشته، به‌طوری که در پایان شهریورماه سال 1397 قیمت گوشت مرغ کشتار به‌طور میانگین برابر با 83.968 ریال و پایان شهریورماه سال1398 به‌طور میانگین برابر با 124.370 بوده است که رشد 11/48 درصدی را در قیمت این کالا نشان می‌دهد. این نوسانات قیمتی را می‌توان متاثر از عوامل متعدد در طرف عرضه (تولید و توزیع)، تقاضای بازار محصول و نهاده‌ها دانست. بررسی‌ها نشان می‌دهد که بازار گوشت مرغ با چالش‌هایی در سه حوزه، تولید، توزیع و مصرف مواجه است که در ذیل به بررسی اهم این چالشها پرداخته شده است.
1- نارسایی‌های شبکه تأمین، توزیع و قیمت‌گذاری
بررسی وضعیت مرغداری‌های کشور، وجود ظرفیت خالی برای پرورش مرغ را نشان می‌دهد. بر اساس نتایج سرشماری مرغداری‌های پرورش مرغ گوشتی در سال 1397، حدود 25 درصد از مرغداری‌ها وضعیت غیر‌فعال دارند. ظرفیت تولیدی واحدهای فعال نیز حاکی از عدم بهره‌مندی از صرفه‌های ناشی از مقیاس در این صنعت است.
این در حالی است که واحدهای کوچک به دلیل عدم اسـتفاده از فناوری‌های نوین، هم در فصل گرم با کاهش تولید مواجه می‌شوند و هم در سایر فصول بازده پایینی دارند که موجب ایجاد عدم تعادل در بازار داخلی خواهد شد.
میزان تلفات در این صنعت در جهان 5/4-4 درصد و در ایران 8-5 درصد است که حاکی از پایین بودن بهره‌وری این صنعت است. عدم وجود شبکه جامع و یکپارچه تعریف شده تحت نظارت در توزیع نهاده‌ها، مرغ‌های کشتار شده و همچنین شبکه زنجیره‌ای قیمت‌گذاری باعث ایجاد اختلالاتی در توزیع و قیمت‌گذاری می‌شود. امروزه صنعت مرغداری از حالت سنتی خارج شده و به صنعتی بسیار پیشرفته در صنعت جهان تبدیل شده است. مادامی که ساختار تولید در ایران بر مبنای سنتی باشد، دستیابی به اهداف مشکل خواهد بود.
2- نوسانات در تولید وعرضه جوجه یکروزه
جوجه یک روزه به عنوان مهم‌ترین نهاده تولید که دارای قابلیت انباری نیست، نقش مهمی در نوسانات هزینه تولید، قیمت تمام شده و در نتیجه عرضه گوشت مرغ ایفا می‌نماید، بر اساس مصوبه کارگروه تنظیم بازار در سال 1397، مرغداران موظف هستند ماهانه حداقل 125 میلیون قطعه جوجه‌ریزی انجام دهند.
در سال 1397 میزان 1174 میلیون قطعه جوجه یکروزه گوشتی جهت تولید گوشت مرغ ریخته شده است. این مقدار جوجه‌ریزی نسبت به مقدار پیش‌بینی شده در صورتجلسه چهلم کارگروه تنظیم بازار کمتر است و شکافی درحدود 326 میلیون قطعه وجود دارد.
3- بالا بودن هزینه‌های وارداتی بودن برخی نهاده‌های خوراکی
مشکل وارداتی بودن عمده نهاده‌های خوراکی با توجه به شرایط تحریمی: مشکل وارداتی بودن عمده نهاده‌های خوراکی با توجه به شراط تحریمی، حال حاضر از مهم‌ترین نهاده‌های خوراکی برای دان مرغ، ذرت و کنجاله سویا هستند.
میزان تولید این دو نهاده در کشور بسیار اندک است و پاسخگوی نیاز کشور نیست. بر اساس آمار موجود در جهاد کشاورزی در سال 1397، میزان واردات ذرت و کنجاله سویا به‌ترتیب حدود 16 و 5 درصد رشد داشته است که در شرایط تحریمی ایران، وابستگی وارداتی به این نهاده‌ها یک چالش اساسی محسوب می‌شود.
از سوی دیگر، تغییرات نرخ ارز، تأمین ارز مورد نیاز و مسائل مربوط به انتقال ارز نیز به تبع برای دولت هزینه‌های ارزی بیشتری برای واردات ایجاد می‌کند. بنابراین به علت نوسانات نرخ ارز، تغییرات قیمت این دو نهاده می‌تواند قیمت مرغ را دچار نوسان کند.
بالابودن سن کشتار و ضریب تبدیل دان در ایران
طبق استانداردهای جهانی حداکثر دوران پرورش مرغ گوشتی 45 روز و وزن آن حداکثر یک کیلوگرم گوشت آماده طبخ بدون چربی است، ولی تولیدکنندگان مرغ گوشتی در ایران دوران پرورش را گاهی 60 تا 70 روز افزایش می‌دهند.
در این حالت ضمن افزایش وزن مرغ تا 2 کیلوگرم و حتی بیشتر، مرغ چربی‌دار با پوست ضخیم به بازار روانه می‌گردد. وزن بالای مرغ در هنگام کشتار، باعث بالارفتن ضریب تبدیل دان به گوشت مرغ و در نتیجه آن نیاز به مصرف بیشتر دان و هزینه بیشتر تولید می‌شود. به‌طوری که ضریب تبدیل دان به گوشت مرغ در جهان 8/1-6/1 و در ایران 2 است.
تغییرات قیمتی نهاده‌های خوراکی
وجوجه یکروزه
یکی دیگر از چالش‌های مهم صنعت طیور، افزایش مداوم هزینه دان و نهاده‌های خوراکی و دارویی است. به‌طوری که بررسی دو نهاده خوراکی مهم پرورش مرغ، ذرت و کنجاله سویا نشان می‌دهد که قیمت این نهاده‌ها به دلیل افزایش قیمت جهانی آنها و افزایش نرخ ارز مدام در حال افزایش است. همچنین نقش دلالان این بازار در زمینه توزیع از بنادر تا محل تولید نیز در افزایش قیمت این نهاده‌ها اثرگذار است.
قیمت دیگر نهاده‌های تولید همچون سبوس گندم، پودر ماهی و دیگر پروتئین‌های مورد نیاز نیز در سال 1398 افزایش چشمگیری داشته‌اند.
مطابق با صورتجلسه چهلم کارگروه تنظیم بازار
(مورخ 31 تیرماه 1398)، نرخ جوجه یکروزه 21.200 ریال در نظر گرفته شده است.
در حالی که در اوایل مردادماه سال جاری نرخ جوجه یکروزه به 1655 تومان نیز رسید و در 30 مردادماه 1398 نیز برابر با 13.553 ریال بوده است که این قیمت از قیمت مطلوب پایین‌تر می‌باشد و برای تولیدکننده آن مقرون به صرفه نیست. این امر هشداری برای کاهش تولید دوره بعد و افزایش قیمت خواهد بود.
4- افزایش تقاضا به سبب افزایش قیمت کالای جانشین (گوشت قرمز)
طی سال‌های اخیر به دلیل افزایش قیمت گوشت قرمز و ماهی (در سال 1397 قیمت گوشت قرمز و ماکیان 2/48 درصد افزایش یافت) و به دلیل جابه‌جایی تقاضا به سمت مصرف گوشت مرغ به عنوان کالای جانشین، مصرف روزانه مرغ کشور افزایش یافته است. به‌طوری که مصرف سرانه گوشت قرمز از 6/5 کیلوگرم در سال 1396 به 7/4 کیلوگرم در سال 1397 کاهش یافته است. بدیهی است عدم پیش‌بینی اثرات جانشینی و افزایش تقاضابرای گوشت مرغ در بازار، باعث به وجود آمدن کسری و عقب ماندن عرضه از تقاضا می‌شود.
5- استنکاف از عرضه و پیامدهای این عدم عرضه
استنکاف از عرضه و به تبع کاهش عرضه گوشت مرغ از دو جنبه قابل بحث است؛
جنبه اول: افزایش هزینه‌های تولیدی مانند نهاده‌های خوراکی وارداتی و داخلی و غیرخوراکی مانند قیمت جوجه یکروزه باعث کاهش مقدار تولید خواهد شد، چراکه توجیه اقتصادی نداشتن جوجه‌ریزی و زیان‌های احتمالی انگیزه‌ای برای تداوم تولید برای برخی تولیدکنندگان باقی نمی‌گذارد.
جنبه دوم: برخی تولیدکنندگان به دلیل افزایش قیمت گوشت قرمز و ماکیان، اطمینان از وجود تقاضا برای مصرف گوشت مرغ و انتظار افزایش قیمت مرغ در آینده، علی رغم تولید، جوجه‌ریزی را با با تامل و بعضا از عرضه مرغ نیز استنکاف می‌کنند.
لذا کاهش عرضه در سطح بازار باعث افزایش قیمت می‌شود که از یک سو موجب رونق دلال بازی در این بازار شده و از سوی دیگر باعث انتقال هزینه‌های نگهداری مرغ بیش از 45 روز بر روی دوش دولت می‌گردد.
لازم به ذکر است که مباشران ستاد تنظیم بازار ناگزیر، هم در زمان کاهش قیمت مرغ (به‌واسطه افزایش عرضه) و هم در زمان افزایش قیمت مرغ بنابر دلایل فوق‌الاشاره، لزوما بایستی اقدام به دخالت در بازار نمایند به نحوی که در حالت اول جهت ایجاد تعادل در قیمت و ایجاد انگیزه و صرفه اقتصادی برای تشویق مرغداری‌ها به جوجه‌ریزی (حمایت از تولید) اقدام به خرید مرغ از بازار و ذخیره‌سازی آن نمایند و در مواقع افزایش قیمت نیز نسبت به رفع مشکلات گلوگاهی، از قبیل تامین به موقع کنجاله سویا و ذرت وارداتی و توزیع آن بین واحدهای تولیدی و همچنین تزریق ذخایر احتیاطی خریداری شده قبلی به بازار (حمایت از مصرف‌کنندگان) اقدام کنند.
6- سایر چالشها
نبود کیفیت لازم واکسن‌های طیور از جمله عامل اثرگذار بر عرضه و نوسان قیمت مرغ هستند. همچنین در شرایط تحریمی ایران و مشکلات مربوط به آن، بسیاری از مرغداران در حوزه واکسن موفق به دریافت واکسن مرغوب نشده و تلفات بیش از حدی را تجربه کرده‌اند.
الف) راهکارهای برون‌رفت از چالش
با توجه به چالش‌های مطرح شده در بند قبل، راهکارهایی برای برون رفت از این چالشها، در دو افق کوتاه‌مدت و میان‌مدت/بلندمدت به شرح ذیل ارایه می‌گردد:
اهم توصیه‌های پیشنهادی در کوتاه‌مدت: ایجاد شبکه اطلاعاتی جامع برای زنجیره تأمین و توزیع نهاده‌ها و گوشت مرغ؛ تدوین تقویم کالایی مرغ و پیش‌بینی، آینده‌نگری وضعیت عرضه و تقاضـا با توجه به تغییرات قیمتی نهاده‌ها و تغییرات غیرقیمتی به منظور کنترل و تنظیم بازار گوشت مرغ در کمیته اقلام پروتئینی ذیل کارگروه تنظیم بازار؛ تشویق تولیدکنندگان جوجه یکروزه به جوجه‌ریزی بر مبنای برنامه‌ریزی سالانه به منظور تعادل در عرضه و تقاضا از طریق به صرفه کردن قیمت‌گذاری جوجه یکروزه از سوی سازمان حمایت با هدف سهم‌بری عادلانه زنجیره ارزش و تکمیل شدن ظرفیت‌های خالی؛ تخصیص و انتقال به موقع ارز برای واردات نهاده‌های خوراکی تولید گوشت مرغ از قبیل کنجاله سویا و ذرت یا واکسن‌های مورد نیاز و تعیین بازده زمانی تحویل گوشت مرغ از سوی مرغداران در ازای دریافت نهاده‌های وارداتی مشمول نرخ ارز دولتی؛ با توجه به اینکه افزایش بی‌قاعده جوجه‌ریزی، نتیجتا کاهش قیمت مرغ (و بعضا زیان تولیدکنندگان) را از یک طرف و کاهش جوجه‌ریزی نیز تبعات افزایش قیمت (یا کاهش رفاه مصرف‌کنندگان) را به دنبال دارد، لذا نظارت کارگروه تنظیم بازار برتعیین قیمت عادلانه جوجه یکروزه و سایرنهاده‌های تولید و همچنین نظارت کامل بر رعایت میزان جوجه‌ریزی تعادلی و همزمان، مداخله به موقع در بازار (اعم از خرید و ذخیره‌سازی یا فروش به بازار از محل ذخائر احتیاطی) تاثیر بسزایی در تنظیم بازار مرغ خواهد داشت.
ب) اهم توصیه‌های پیشنهادی در میان‌مدت/بلندمدت:
تغییر ساختارهای سنتی تولید به ساختارهای ادغامی و قراردادی در صنعت مرغ و استفاده حداکثری از ظرفیت خالی تولیدی مرغداری‌ها با تشویق سیاست‌های ادغام؛ تدوین برنامه جامع ارتقای بهره‌وری در صنعت مرغ با تأکید بر افزایش صرفه‌های مقیاس، بهبود ضریب تبدیل و کاهش تلفات. ایجاد بسترهای لازم برای تولید نهاده‌های اصلی دان مرغ در کشور به منظور کاهش وابستگی به واردات این نهاده‌ها در بلندمدت.
