سهام عدالت یکی از انواع یارانه است که دولت نهم از طریق شرکت‌های تعاونی عدالت استانی به مشمولان واگذار و هدف از عرضه سهام عدالت را گسترش سهم بخش تعاون در اقتصاد ایران اعلام کرد. طرح اولیه «سهام عدالت» بر این مهم استوار شد که بخشی از سهام شرکت‌های دولتی مشخص، به قشر‌های کم‌درآمدتر فروخته شود. این طرح هدف نهایی‌اش ارتقای کیفیت زندگی اقشار کم درآمد بود آیین‌نامه اجرایی افزایش ثروت خانوار‌های ایرانی از طریق گسترش سهم بخش تعاون براساس توزیع سهام عدالت را در تاریخ ۹ بهمن ۸۴ و پس از اصلاح متن اولیه که خود در ۲۳ آبان ۸۴ مصوب هیات وزیران شده بود، به تصویب این هیات رسید.
تصویب اساسنامه شرکت کارگزاری سهام عدالت در تاریخ ۲۳ آبان ۱۳۸۴ نشان از تصمیم قاطع دولت بر اجرای این داشت و سهام مزبور پیش از آغاز سال ۱۳۸۵ در چهار استان به تعدادی از مشمولان طرح اعطا شد. در مرحله اول واگذاری سهام عدالت به برخی از افراد تحت پوشش کمیته امداد، سازمان بهزیستی و رزمندگان بیکار فاقد شغل تقسیم شد و برگه‌هایی به عنوان برگه سهام عدالت نیز به مشمولان طرح سهام عدالت داده شد. ارزش این برگه‌ها در ابتدا ۵۰۰ هزار تومان سهام بود که بعد به یک میلیون تومان افزایش یافت. قرار بود که برای گروه‌های کم‌درآمد، نیمی از قیمت هر سهم تخفیف داده شود و نیمی دیگر نیز به مدت ده سال از محل سود شرکت بازپرداخت شود.
سهام عدالت و خصوصی‌سازی
تا پیش از اجرای طرح سهام عدالت خصوصی‌سازی بسیار کند پیش می‌رفت و آمار‌ها نشان می‌دهد که نزدیک به سه هزار میلیارد تومان از سهام شرکت‌های دولتی تا آن زمان واگذار شده بود، ولی ارزش سهام عدالت در همان مرحله اول دو هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان بود. در همان سال ۱۳۸۵ بعد از تفسیر تاز‌ه‌ای که از اصل ۴۴ قانون اساسی شد، دولت اجازه یافت تا ۸۰ درصد سهام کارخانجات، بنگاه‌های بزرگ دولتی را به بخش خصوصی و تعاونی واگذار کند که تا آن زمان بنابر قانون اساسی باید در اختیار دولت می‌بود. با تفسیری که از اصل ۴۴ صورت گرفت دولت اجازه یافت تا سهام شرکت‌های بزرگ نظیر خودروسازی‌ها، فولاد، معادن، بیمه، بانک، هواپیمایی، کشتیرانی، نیروگاه‌ها، مخابرات و نفت گاز را واگذار کند. با این مجوز تازه، واگذاری‌ها شرکت‌های دولتی سرعت گرفت هر چند کارشناسان اقتصادی می‌گویند در این مدت بخش عمد‌های از شرکت‌ها به سازمان‌ها و نهادهای شبه‌دولتی و «خصولتی» واگذار شده است و سهم واگذار شده به بخش خصوصی ناچیز بوده است. آمار نشان می‌دهد که تا پایان دولت محمود احمدی‌نژاد نزدیک به ۱۰ درصد سهام شرکت‌های دولتی به شبه دولتی‌ها واگذار شده. آمار نشان می‌دهد که بیشتر از ۱۴۲ هزار میلیارد تومان سهام شرکت‌های دولتی در پانزده سال گذشته واگذار شد که حدود ۳۰ هزار میلیارد تومان این سهام مربوط به سهام عدالت بود.
آزادسازی سهام عدالت
۹ اردیبهشت ۱۳۹۹ رهبر معظم انقلاب اسلامی با صدور ابلاغیه‌ای ضمن موافقت با درخواست رییس‌جمهور برای آزادسازی سهام عدالت و با اشاره به نقش سهام عدالت در گسترش عدالت اجتماعی و توانمندسازی خانواده‌های کم‌درآمد، موارد سه‌گانه‌ای را به عنوان امور لازم‌الرعایه در این واگذاری‌ها مورد تأکید قرار دادند و خاطرنشان کردند: دولت هر چه زودتر اقدامات مقتضی را به عمل آورد تا مردم سریعتر از منافع سهام خود بهره‌مند شوند. سبد سهام عدالت ترکیبی از ۶۰ شرکت بورس و فرابورس است و برای هر نفر از مجموع پورتفوی سهام عدالت مبلغ یک میلیون تومان سهام اختصاص داده شدهاست؛ بنابراین سهام عدالت متعلق به شرکت خاصی نیست و مجموع سبد سهام در درصدی از ۶۰ شرکت دولتی تعریف شدهاست که سود و زیان شرکت‌های مذکور به‌صورت علی‌السویه بین سهامداران تقسیم می‌شود. طبق قانون، دولت باید سهام عدالت را از ابتدای سال ۹۵ آزاد می‌کرد، اما امکان دارد این آزادسازی ماه‌ها بعد از پایان مهلت قانونی طول بکشد و عملاً پرداخت سهام عدالت به انتخابات یازدهم ریاست‌جمهوری نزدیک خواهد شد. در مرداد ۱۳۹۵ سید جعفر سبحانی مشاور رییس سازمان خصوصی‌سازی با تأکید بر اینکه سودی که در دولت گذشته بابت سهام عدالت به عد‌های از شهروندان پرداخت شده غیرقانونی بوده، می‌گوید به هیچ عنوان سودی بابت سهام عدالت به شهروندان پرداخت نخواهد شد، بلکه تنها در پایان سال ۱۳۹۵ بابت مقدار آزادسازی این سهام تعیین تکلیف می‌شود. در اوایل آذر ۱۳۹۵ سازمان خصوصی‌سازی اعلام کرد که بعد از ده سال، تکلیف سهام عدالت در سال آینده روشن می‌شود و از پایان سال آینده سود سهام عدالت به دارندگان آن پرداخت خواهد شد. رییس سازمان خصوصی‌سازی گفت که «از نظر ما طرح سهام عدالت به انتهای خود رسیده است و منتظریم با پایان یافتن مجامع، شرکت‌های سرمایه پذیر حساب‌هایشان را ببندند. او در عین حال تأکید کرده که هنوز «ابهام‌های مختصری درباره شناسایی مشمولان، سبد سهام، سازو کارهای ساماندهی آن برای آزادسازی سهام عدالت وجود دارد.» برای حل این مشکل، دولت لایحه تهیه کرده است و قرار است آن را به مجلس بفرستد و پس از آن «تکلیف سهام عدالت روشن‌تر می‌شود.»
سود سهام عدالت چند برابر شد؟
مشاور رییس سازمان بورس و اوراق بهادار گفت: اگر شرکت‌های سرمایه پذیر سهام عدالت همکاری لازم را انجام دهند، امکان دارد واریز امسال سود سهام عدالت ۱۴۰۰ طی دو مرحله مثلا پایان پاییز ۱۴۰۱ و انتهای زمستان ۱۴۰۱ پرداخت شود. پیمان حدادی درباره بازگشایی نماد شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی اشاره کرد و افزود: در این زمینه در ابتدا باید زمان برگزاری مجامع شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی سهام عدالت مشخص شود. وی اظهار کرد: با مشخص شدن تاریخ برگزاری مجامع توسط شورای عالی بورس، سازمان بورس آمادگی برگزای این مجامع را دارد. حدادی با بیان اینکه پیش‌بینی می‌شود سود سهام عدالت دو برابر و به ۶۰ همت برسد، تصریح کرد: سهامداران سهام عدالت یک میلیون تومانی حدود ۲ میلیون تومان و سهامداران ۵۳۲ هزار تومانی در حدود یک میلیون و یکصد هزار تومان سود سهام عدالت دریافت خواهند کرد. مشاور رییس سازمان بورس در امور سهام عدالت در ارتباط با زمان اجرایی شدن سود سهام عدالت گفت: اگر شرکت‌های سرمایه‌پذیر سهام عدالت همکاری لازم را انجام دهند، امکان دارد برنامه‌ریزی به نحوی انجام شود که واریز سهام عدالت طی ۲ مرحله، مثلا انتهای پاییز ۱۴۰۱ و انتهای زمستان ۱۴۰۱ پرداخت شود.
سهام عدالت بازماندگان به کجا رسید؟
رییس سازمان خصوصی‌سازی گفت: مصوبه هیات دولت برای اختصاص سهام عدالت به بازماندگان ۲ دهک تحت پوشش نهادهای حمایتی منتظر تصویب نهایی دولت است. حسین قربانزاده در مورد آخرین وضعیت اختصاص سهام عدالت به بازماندگان دو دهک کم‌درآمدی و تحت پوشش نهادهای حمایتی به کجا رسید، گفت: سهام عدالت تکمیلی برای افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی(ره) و سازمان بهزیستی در دولت به تصویب رسید. بعد از آن یک ایراد حقوقی به آن مصوبه گرفته شد و برای رفع این ایراد به معاونت حقوقی رییس‌جمهور ارجاع شد. وی گفت: در حال حاضر این مصوبه در مرحله رفع ایراد حقوقی در معاونت حقوقی ریاست‌جمهوری است، بعد از آن باید دوباره دولت مصوب کند و برای اجرا به سازمان خصوصی‌سازی ابلاغ شود. رییس کل سازمان خصوصی‌سازی با بیان اینکه سازمان خصوصی‌سازی آمادگی دارد و افراد مشمول به تعداد ۳.۵ میلیون نفر بازمانده سهام عدالت از دو دهک کم‌درآمد شناسایی شده و اطلاعات آنها موجود است. وی همچنین گفت: سهام دولت برای اختصاص به دو دهک کم‌درآمد هم شناسایی شده است و فقط منتظر مصوبه اصلاحی دولت هستیم و اگر ایراد حقوقی به مصوبه رفع شود، مراحل اختصاص سهام عدالت به دو دهک کم‌درآمد آغاز می‌شود.
