زهرا سلیمانی| سرانجام خبری که روزنامه تعادل در 20آذرماه 1401 برای نخستین بار در قالب گزارش تحلیلی درباره آن صحبت کرده بود، به وقوع پیوست و بر اساس اعلام خبرگزاری دولت علی صالح‌آبادی رییس کل بانک مرکزی جای خود را به محمدرضا فرزین داد. صالح‌آبادی که در دوره مدیریت بیش از یک ساله خود ارزش پولی ملی ایرانیان را بیش از 40 درصد کاهش داد، جای خود را به فردی داد که نخستین اظهارنظرش درباره تثبیت نرخ نیمایی به 28500 تومان حسابی حاشیه‌ساز شد.
بسیاری از تحلیلگران انتخاب فرزین به عنوان ساکن جدید ساختمان شیشه‌ای میرداماد را نشانه‌ای از تغییرات احتمالی دیگر در ترکیب اقتصادی کابینه ارزیابی کردند. این دسته از تحلیلگران با اشاره به این واقعیت که انتخاب فرزین به معنای شکست راهبردهای اقتصادی دولت است، اعلام کردند، پس از تغییر در هرم مدیریتی بانک مرکزی باید منتظر تغییرات قریب‌الوقوع در وزارتخانه‌های دیگری چون وزارت صمت، وزارت اقتصاد و... باشیم. برخی دیگر از تحلیلگران سیاسی و اقتصادی نسبت به تاخیر در این جابه‌جایی نقدهای جدی وارد ساختند، عباس عبدی از جمله این چهره‌ها بود که اعلام کرد: «از حدود یک ماه پیش اخباری جدی درباره عزل رییس کل بانک مرکزی شنیده می‌شد آنقدر دست به دست کردند تا اوضاع ارزی به این روز افتاد و حالا او را برداشتند.»
بروز مشکلاتی چون گرانی ارز، مشکل خروج سپرده‌های عمومی از بانک‌ها، رشد نقدینگی، تورم بالا و... بخشی از مهم‌ترین مشکلاتی است که فرزین در بدو ورود به ساختمان شیشه‌ای میرداماد با آنها دست به گریبان است. برخی دیگر از چهره‌های اقتصادی از جمله حسین سلاح‌ورزی این انتخاب را با توجه به اینکه فرزین«هم اقتصاد خوانده است و هم از یکی از دانشگاه‌های خاص حضور نداشته» مثبت ارزیابی کرد.
واکنش بازار ارز اما به این تغییرات مثبت بود؛ تنها انتشار خبر برکناری علی صالح‌آبادی از ریاست کل بانک مرکزی و جایگزینی محمدرضا فرزین، قیمت دلار را حدود 4 درصد کاهش داد. دلار که صبح پنجشنبه به سقف 44200 رسیده بود، پس از انتشار خبر تغییرات بانک مرکزی، به کانال 42000 عقب‌نشینی کرد و به 42500 تومان رسید.
اما هنوز جوهر امضای حکم ریاست فرزین خشک نشده بود که حاشیه‌ها یکی پس از دیگری از راه رسیدند. در نخستین گام رییس کل جدید بانک مرکزی راهی صداوسیما شد تا با تشریح سیاست‌های جدید ارزی، تصویری از چشم‌اندازهای آینده ارایه کند. بر اساس سیاست‌های اعلامی فرزین و به منظور تثبیت نرخ ارز، قیمت هر دلار ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومان تعیین شد. همین اظهارنظر کافی بود تا دامنه وسیعی از ارزیابی‌های تحلیلی با این موضوع در فضای مجازی و رسانه‌ها شکل بگیرد. برخی تعیین این نرخ را با دلار 4200 تومانی اسحاق جهانگیری مقایسه کردند و ظهور آن را همراه با مشکل ارزیابی کردند.
پیمان مولوی اقتصاددان در واکنش به اعلام این نرخ در توییتی نوشت: «بانک مرکزی بیشتر نیاز به فردین دارد تا فرزین! برخی می‌گویند زمان باید داد تا ببینیم چه می‌شود، نمی‌دانم مگر ارز ۴۲۰۰ نبود و نتیجه‌اش؟ ما چند بار باید از یک‌جا گزیده شویم؟»
علی چشمی دیگر اقتصاددانی بود که نسبت به انتخاب فرزین واکنش نشان داد و در یک ارزیابی کلی نوشت: «یک کارمند رفت و یک کارمند دیگر آمد! شأن و جایگاه رییس کل بانک مرکزی در دنیا بالاتر از این حرف‌هاست. رییس کل باید کسی باشد که بتواند دو هدف اصلی بانک را به سیاستمداران تحمیل کند: هدف ثبات تولید و هدف کنترل تورم.» اما باید دید اظهارات فرزین واجد چه ویژگی‌هایی هست که این اندازه اظهارنظر درباره آن شد.
دلار فرزینی به جای دلار جهانگیری!
رییس کل جدید بانک مرکزی در نخستین اظهارنظر رسمی خود به مهم‌ترین راهبردهای خود اشاره کرد؛ فرزین در این گفت‌وگوی تلویزیونی گفت: «ارز را تثبیت می‌کنیم و دغدغه فعالان اقتصادی کشور را رفع خواهیم کرد. دغدغه رییس‌جمهور هم معیشت مردم است که با کنترل تورم و ارز آن را تامین خواهیم کرد.»
او با اشاره به ضرورت اتخاذ رویکردهای جدید برای رفع نارسایی‌ها، اعلام کرد که «بر اساس سیاست جدید برای تثبیت نرخ ارز، قیمت هر دلار 28 هزار و 500 تومان تعیین شد و حتما نرخ نیما را روی همین قیمت تثبیت خواهیم کرد و واردات تمام کالاهای اساسی و مواد اولیه و ماشین‌آلات را با این نرخ تامین می‌کنیم.»
فرزین ادامه داد: «سایر مصارف ارزی که حدود 40 مورد است، در بازار مبادله ارزی تامین خواهد شد. تلاش می‌کنیم این نرخ به بازار آزاد علامت بدهد. تمام نیازهای ارزی را در نیما و بازار مبادله ارزی تامین خواهیم کرد و بازار ارز آزاد را مستمرا کوچک خواهیم کرد و نرخ آن را به نرخ بازار مبادله ارزی نزدیک خواهیم کرد.» رییس کل جدید بانک مرکزی از مردم خواست به بانک مرکزی اعتماد کنند تا بتواند بازارها را تثبیت کند. او گفته «آنچه که بسیار مهم است اعتماد مردم به رییس بانک مرکزی است؛ حتما تلاش می‌کنیم که پاسخ اعتماد مردم را بدهیم.» فرزین مهم‌ترین وظیفه بانک مرکزی را کنترل نرخ تورم و نرخ ارز عنوان کرده و یادآور شده که «کلیه ارکان حاکمیتی در این مورد نقش دارند و باید تمام دولت و تیم اقتصادی دولت در این زمینه با بانک مرکزی همکاری کنند.»
منتقدان چه می‌گویند؟
تعیین نرخ دلار بر روی عدد 28500 هزار تومان کافی بود تا اظهارات و انتقادات فراوانی متوجه فرزین شود. مخالفان دولت این ایده را به معنای عدم استقلال بانک مرکزی تفسیر کردند و موافقان دولت نیز آن را نشانه‌ای از قدرت مدیریت جدید دانستند.
اقتصاددانان اما از منظری متفاوت به این موضوع ورود کردند. مجید شاکری پژوهشگر حوزه حکمرانی مالی در این خصوص گفت: «اگر مقصود آقای فرزین از مصاحبه دیشب (پنجشنبه شب) «ضمانت میانگین نرخ ارز تامین کالای اساسی و ماشین‌آلات با ٢٨٥٠٠ در نیما» است، لازم است آن را تا همین امشب دقیق کنند.»
شاکری در ادامه اظهاراتش با اشاره به ضرورت شفاف‌سازی در خصوص سیاست‌های جدید بانک مرکزی تاکید کرد: «لازم است در اولین مواجهه رییس کل (بانک مرکزی) سیاست‌هایش را شفاف و رسا و دقیق اعلام کند.»
شاکری در پاسخ به این پرسش «تعادل» که آیا این نرخ، تحول مثبتی را در بازار می‌آفریند، گفت: «این موضوع نیازمند بررسی‌های بیشتر است. فردا بهتر می‌توانم درباره این موضوع اظهارنظر کنم.»
علی مروی فعال اقتصادی هم در واکنش به تثبیت نرخ دلار روی عدد 28500 تومان گفت: «متاسفانه، آقای فرزین در مصاحبه تلویزیونی دیشب بر تثبیت نرخ ارز نیما تاکید کرده است. هر چقدر فرزین برای وزارت اقتصاد خوب بود، برای بانک مرکزی شکننده است. آقای فرزین، از دلار جهانگیری عبرت بگیرید. باید ریل حرکت دولت را اصلاح کنید نه اینکه دنباله‌رو رویکردهای سیاست‌زده شوید.»
عباس وطن‌پرور عضو اتاق ایران چهره دیگری است که در این خصوص واکنش نشان داد و اعلام کرد: «هرچند تعویض رییس کل بانک مرکزی یکی از الزامات امروز کشور بود. ولی دکتر فرزین نه‌تنها کارنامه موفقی نداشت، (بلکه) امروز هم در قدم اول با دادن تضمین به حفظ رانت جهت ثروت‌اندوزی بیشتر به اصحاب قدرت با تثبیت نرخ دلار نیمایی زیر نرخ بازار، نشان داد که فاقد استقلال لازم و مردود مطلق خواهد بود.»
چرخه مستمر ناترازی بودجه و رشد تورم
علی شریعتی یکی دیگر از فعالان اقتصادی کشور اما تلاش کرد، ریشه‌های یکی از ابهامات مهم این روزها را کنکاش کند. او در واکنش به اعلام نرخ دلار 28500 تومانی و در پاسخ به این پرسش که چرا تغییر رییس بانک مرکزی در کوتاه‌مدت باعث کاهش نرخ ارز می‌شود؟ گفت: «به اعتقاد بنده تا مادامی که مملکت درگیر عدم ورودی منابع و دریافت واقعی پول‌های بلوکه شده باشد (برجام) و تنش‌های سیاسی درحداکثر باشد (fatf و...) بستر مناسبی جهت حل منطقی مسائل وجود ندارد و چرخه سیاه ناترازی و چاپ پول و تورم ادامه دارد!»
او یادآور شد: «اما این تغییر‌ها در واقع فقط تغییر راننده همان ماشین جوش آورده است، اولی با توصیه آرام می‌راند بعدی گازش را می‌گیرد، پس رییس جدید جهت خوشنودی کوتاه منصوبین کوتاه‌مدت اقدام به خلق ارز فرزینی می‌کند و با شکننده‌تر کردن وضعیت، نرخ آزاد را در کانال‌های زیر۴۰ کنترل می‌کند.»
مسیر پیش روی بانک مرکزی در دوران جدید
در کشاکش این اظهارنظرهای انتقادی، اما برخی از اقتصاددان‌ها نیز تلاش کردند، تصویری از ضرورت‌های اقتصادی پیش روی فرزین را نمایان کنند. محمد صادق‌الحسینی از جمله این چهره‌های اقتصادی است که در قالب توصیه‌های 5گانه به محمدرضا فرزین، رییس‌کل جدید بانک مرکزی اعلام کرد: «1) نه سیف باشید نه صالح‌آبادی! به دولت خط بدهید نه اینکه دولت به شما خط بدهد! در مقابل خواسته‌های نامعقول بایستید. تردید نکنید این به نفع کشور و به نفع شماست. اگر این نباشد کشور را به قهقهرا خواهید برد و خودتان را نابود خواهید کرد. 2) در مدیریت ارزی اسیر سیاسی‌ها نشوید: هزینه مبادله را پایین بیاورید یعنی بازار فردایی را رسمی کنید و در آن بازی کنید، آتی سکه را باز کنید، چندنرخی و نیما را جمع کنید و در هرات و سلیمانیه دخالت کنید و با ابزارهای اقتصادی مشخص، سفته‌بازی را به سمت بورس هدایت کنید.3) قطعا فرصت اصلاح نظام بانکی را ندارید.
این فعال اقتصادی در ادامه گفت: «ولی چند اقدام فوری بکنید: اول) آییننامه ۹۱/۲۱۲۷۰ و آییننامه بی‌ربط طبقه‌بندی دارایی‌ها را لغو کنید و یک آییننامه تحقق زیان استاندارد تصویب کنید. دوم) تعریف نکول در آییننامه ۰۰/۱۹۱۲۱۶ را لغو کنید و تعریف بازل از نکول را رسمی جایگزین کنید. سوم) دستورالعمل موضوع ماده ۲۵ را لغو کنید و به‌عوض آن، چارچوب استفاده بانک از اعتبارسنجی را که بلاتکلیف است، تعریف کنید. چهارم) آییننامه برای ذخیره‌گیری متناسب با زیان انتظاری را مصوب کنید. پنجم) آییننامه حاکمیت شرکتی برای بانک‌ها بنویسید که تعارض منافع و کژمنشی را کاهش بدهد. ششم) چرخ را دوباره اختراع نکنید و ضوابط حسابداری بانکی را مطابق gaap و به خصوص متمم cecl بازنویسی کنید.
۴) با آمار بازی نکنید و سانسور نکنید. صادق باشید.خودتان باشید. آمار کل‌های پولی رو منظم بدون استثنا هر چهارشنبه منتشر کنید. همچنین تورم بانک مرکزی را مجددا منتشر کنید. ۵) نرخ ارز را به‌صورت پیش‌بینی‌پذیر با شاخص صادرات ارزش افزوده (کل صادرات منهای منابع طبیعی) مرتبا در جهت مناسب تعدیل کنید. تکلیف کنید اداره صادرات بانک این شاخص را تولید و به‌صورت منظم در اختیار عموم قرار دهد.»
با عبور از این اظهارنظرهای ضد و نقیض اما باید دید که آیا محمدرضا فرزین خواهد توانست توسن سرکش ارز را در اقتصاد ایران مهار کند یا اینکه همچنان شاهد نوسانات ارزی خواهیم بود. علی صالح‌آبادی در شرایطی سکان هدایت بانک مرکزی را به دست گرفت که در رزومه او مدرک کارشناسی ارشد معارف اسلامی و مدیریت مالی از دانشگاه امام صادق قرار داشت. فرزین اما اقتصاد خوانده دانشگاه طباطبایی است و برخی معتقدند به نسبت مدیر قبلی، نگاه تخصصی‌تری به اقتصاد و بازارها دارد.
