گروه ایران|
هنوز زمان زیادی از شکایت ایران از امریکا نگذشته که رییس دیوان بین‌المللی دادگستری در نامه‌یی به وزیر امور خارجه ایالات متحده، از این کشور خواسته که از هرگونه اقدام جدید علیه ایران اجتناب کند. ظاهرا این نامه در واکنش به بخش پایانی درخواست دولت ایران است که خواسته بود «امریکا اجرای مجموعه تحریم‌های اعمال شده از ۸ مه به این سو را متوقف و از اعمال تحریم‌های جدید جلوگیری کند.»
حال رییس مرکز حقوقی بین‌المللی ریاست‌جمهوری اعلام کرده که بدنبال شکایت ایران، رییس دیوان لاهه طی نامه‌یی رسمی خطاب به پمپئو وزیر خارجه امریکا، به دولت آن کشور هشدار داد که طوری رفتار کند که آثار تصمیمات آتی دیوان در مورد درخواستهای ایران خدشه‌دار نشود. کارشناسان بر این باورند نامه رییس دیوان لاهه نشان‌دهنده اهمیت شکایت ایران است؛ اما آیا این نامه به توقف موقت اجرای تحریم‌های امریکا ختم می‌شود؟ توضیحات یک کارشناس روابط بین‌الملل که نشان می‌دهد پاسخ این سوال، «خیر» است.
نامه رییس دیوان الزام‌آور نیست
با این حال، داوود آقایی می‌گوید که اگرچه نامه رییس دیوان بین‌المللی دادگستری به امریکا الزام‌آور نیست؛ اما در مسیر بررسی پرونده آثار روانی مثبتی به نفع ایران دارد. آقایی در گفت‌وگو با «تعادل» توضیح می‌دهد: دیوان لاهه به عنوان بالاترین مرجع رسیدگی به دعاوی بین‌المللی بر پایه قواعد بین‌الملل عمل می‌کند. از این رو اگر رییس دیوان، مساله‌یی را مطرح می‌کند، باید بر اساس قواعد حقوقی باشد.
بر این اساس ایران از دولت ایالات متحده امریکا به دلیل نقض پیمان مودت که در سال 1334 بین دو کشور امضا شده، شکایت کرده است و در شکواییه خود تاکید کرده که ایالات متحده بر اساس پیمان مودت باید موانع تجاری با ایران را بر می‌داشت و تسهیلات لازم را برای اتباع ایرانی در امور تجاری فراهم می‌کرد، در حالی که با اعمال تحریم‌های یکجانبه این پیمان را زیر پا گذاشته است.
او می‌افزاید: از این رو، عملکرد دولت امریکا نقض قاعده‌یی حقوقی است. در این بین ایران در درخواست شکایت خود، از دادگستری بین‌المللی خواسته که امریکا فورا و به هر وسیله‌یی که در اختیار دارد، اجرای مجموعه تحریم‌های اعمال شده از ۸ مه به این سو را متوقف و از اعمال تحریم‌های جدید جلوگیری کند و همچنین این کشور بلافاصله اجازه اجرای کامل معاملاتی را که پیش از این نهایی شده‌اند بدهد؛ به ویژه توافقاتی که در موضوع فروش یا اجاره هواپیماهای مسافربری، خرید قطعات یدکی و دیگر تجهیزات هواپیما نهایی شده‌اند.
این استاد روابط بین‌الملل اعتقاد دارد نامه رییس دیوان دادگستری به وزیر امور خارجه امریکا مبنی بر اجتناب از هرگونه اقدام جدید علیه ایران هم بر اساس همین درخواست بوده است. با این حال، او می‌گوید که نظر رییس دیوان لاهه الزام‌آور نیست: «تنها حکم نهایی الزام‌آور است که بر اساس نظر 15 قاضی صادر می‌شود.»
آقایی ادامه می‌دهد: دیوان به دو شکل حکم صادر می‌کند؛ حکم ترافعی که در زمان وجود منازعه بین دو کشور، طرفین یا یک طرف به دیوان دادگستری بین‌المللی شکایت می‌کند و همچنین در مواردی که از دیوان نظر مشورتی خواسته می‌شود. به گفته وی طرح شکایت ایران و نامه رییس دیوان هیچ یک از این دو مورد را پوشش نمی‌دهد و صرفا نظر رییس دیوان است.
با این حال آقایی معتقد است، اگرچه نامه رییس دیوان به وزارت خارجه امریکا الزام‌آور نیست، اما می‌تواند در مسیر حقوقی پرونده اثر گذار باشد. چراکه امریکا قاعده حقوقی را رعایت نکرده و نقض معاهده کرده است و این موضوع از سوی دیوان لاهه که ذیل سازمان ملل تعریف می‌شود، مطرح شده است. از این رو آثار روانی آن به نفع ایران است. این کارشناس روابط بین‌الملل همچنین درباره صلاحیت دیوان دادگستری بین‌المللی برای بررسی این پرونده توضیح می‌دهد: ایران برای شکایت از امریکا به معاهده مودت استناد کرده است و با توجه به رویه و دو مرتبه شکایت ایالات متحده از ایران مستند به همین معاهده (بحث تسخیر سفارت امریکا و حمله به سکوهای نفتی) می‌توان گفت دادگاه لاهه صلاحیت بررسی شکایت ایران را دارد.
قرار موقت؛ الزام یا اختیار؟
برخی بر این باورند نامه‌یی که رییس دیوان لاهه نوشته، حکم قرار موقت دارد. حال این پرسش مطرح می‌شود که بر فرض اطلاق نامه رییس دیوان به حکم موقت، آیا دولت امریکا ملزم به اجرای آن است؟ عزت‌الله مجدی نسب در مقاله‌یی با بررسی رویه و قوانین حقوق بین‌الملل به این پرسش پاسخ داده است.
او درباره اینکه آیا با عدم اجرای صدور قرار موقت از سوی کشورها، شورای امنیت سازمان ملل می‌تواند به قضیه ورود کند، توضیح می‌دهد: «عقیده رایج بر این است که شورای امنیت فقط در مورد احکام صادره از سوی دیوان حق دخالت دارد و مستنکف از اجرای حکم را بنا به مورد با صدور توصیه‌نامه دعوت به اجرای حکم نموده یا اگر ضرورت دانست اقدام حادتری به عمل آورد تصمیم مقتضی اتخاذ خواهد کرد و این حق به شورای امنیت در مورد دستور موقت داده نشده است. چون نص صریح بند 2 ماده 94 منشور ملل متحد از حکم دیوان سخن می‌گوید نه از هر تصمیمی که دیوان اتخاذ می‌کند.» با این حال او معتقد است، این توجیه نمی‌تواند باعث بی‌تفاوتی دیوان نسبت به عدم تمکین دولت‌ها در مخالفت به اجرای دستور موقت شود.
نامه رییس دیوان بین‌المللی دادگستری برای توقف اعمال جدید علیه ایران از سوی امریکا در حالی است که نخستین جلسه بررسی پرونده روز 27 آگوست (5 شهریور ماه) برگزار می‌شود.
