مساله گرانی نفت و تاثیر آن بر رکود اقتصاد در جهان همواره مورد انتقاد کشورهای توسعه یافته بوده است؛ زمان افزایش قیمت نفت کشورهای عضو OECD از تولیدکنندگان عضو اوپک انتقاد میکنند، اما آمار نشان میدهد درآمد این کشورها از مالیات بر فرآوردههای نفتی ارقامی معادل و چه بسا بالاتر از درآمد کشورهای عضو اوپک است. به گزارش «تعادل» تحقیقات و برآوردهای موسسه مطالعات انرژی نشان میدهد درآمد متوسط سالانه امریکا از محل مالیات بر بنزین (که در دیگر فرآوردههای نفتی بیشتر نیز میشود) معادل درآمد ایران از محل صادرات نفت در سال 1389 است. مهدی عسلی کارشناس برجسته اقتصاد انرژی و عضو هیات علمی موسسه مطالعات انرژی در این خصوص به «تعادل» میگوید: «تاثیر مالیاتهای کشورهای توسعهیافته بر فرآوردههای نفتی کاهش تقاضای نفت اوپک و کاهش درآمد کشورهای عضو است.» او همچنین با اشاره به حجم اقتصاد امریکا میافزاید: «درآمد امریکا از محل مالیات بر بنزین با توجه به حجم 14 الی 15برابری اقتصاد این کشور نسبت به ایران برابر با درآمد کشور از محل صادرات نفت است.»
مالیات بر فرآوردههای نفتی یکی از متداولترین انواع مالیات غیرمستقیم در کشورهای صنعتی است که حدودا 10 تا 70درصد قیمت نهایی برخی از فرآوردههای نفتی را به خود اختصاص میدهد. بخش عمده این مالیات به بنزین و گازوییل تعلق میگیرد. تحقیقات موسسه مطالعات انرژی نشان میدهد 20کشور با بیشترین قیمت بنزین در جهان همگی اروپایی هستند.
در اغلب این کشورها مالیات بر بنزین بیش از یکدلار است؛ این عدد در نروژ به عنوان یکی از سرآمدان دریافت مالیات بر بنزین به 1.8دلار در هر لیتر میرسد. در نتیجه سهم مالیات از خردهفروشی بنزین در این کشورها 58درصد و در نروژ به 70درصد میرسد.
مهدی عسلی کارشناس اقتصاد انرژی در این خصوص معتقد است: «استدلال تمام کشورهای پیشرفته برای اخذ مالیات بالا بر انرژی این است که از آلودگی هوا جلوگیری میکنیم؛ آنها میگویند که از این طریق منابع را برای کنترل تقاضا و استفاده و توسعه انرژیهای پاک استفاده میکنیم. اما در عمل میتوان گفت اتخاذ چنین سیاستهایی در نهایت منجر به کاهش تقاضای نفت خام اوپک میشود و تقاضا برای نفت کشورهای تولیدکننده را تحت تاثیر قرار میدهد.»
درآمد مالیات به کجا میرود؟
درآمدی که از محل اخذ مالیات بر فرآوردههای نفتی کسب میشود طبق ادعاها قرار است صرف توسعه حمل و نقل و گسترش انرژیهای پاک شود، اما همواره مباحثی نیز در این خصوص مطرح شده که این پول در جیب دولتها باقی میماند؛ کارشناس اقتصاد انرژی معتقد است: «سیاستهای کشورها همواره در جهت کسب منافع بیشتر برای خود آن کشور است اما اغلب برای این سیاستها توجیهاتی دیگر نیز بیان میشود، اکنون با وجود اینکه کشورهای توسعهیافته استدلال میکنند که درآمد حاصل از مالیات فرآوردههای نفتی را به توسعه حمل و نقل و انرژیهای تجدیدپذیر تخصیص میدهند بسیاری از مقالات این حوزه بیان میکنند که این درآمدها به جیب دولتها رفته و دولتها این درآمد را خرج خودشان میکنند.»
هدف نهایی کاهش تقاضای نفت اوپک است
بعد از نروژ، هلند، ایتالیا و دانمارک در رتبههای بعدی سهم مالیات بر فرآوردههای نفتی قرار میگیرند. تمام این درآمدها از محل مالیات بر فرآوردههای نفتی با انتقاد این کشورها از افزایش قیمت نفت در تضاد است؛ چرا که شواهد نشان میدهد افزایش قیمت نفت درآمدهای این کشورها را نیز افزایش میدهد. اما عسلی میگوید: «اعمال این سیاستها در راستای کاهش تقاضا برای نفت اوپک است.» این کارشناس اقتصاد انرژی ادامه میدهد: «بسیاری از کشورهای اروپایی با اهدافی که روی کنترل کربن و آلودگی هوا دارند همواره از سوختهای فسیلی مالیات میگیرند و به انرژیهای تجدیدشونده تخصیص میدهند. آنها با برنامههای خاصی که ادعا میکنند در پی پیادهسازی آن هستند عملا از محل مالیات سوختهای فسیلی، یارانهیی برای انرژیهای تجدیدپذیر تامین میکنند.»
امریکا بر صدر ایستاده است
عضو هیات علمی موسسه مطالعات انرژی معتقد است: «نگاهی به اندازه اقتصاد امریکا در مقایسه با اقتصاد ایران نشان میدهد حجم اقتصاد این کشور 15- 14 برابر ما است؛ در نتیجه و با توجه به اینکه هزینه انرژی در این کشور 5 الی 6درصد حجم کل اقتصاد است مالیات بر این انرژی نصف این درصد میشود. با در نظر گرفتن 15 - 14هزارمیلیارد دلار برای حجم اقتصاد امریکا رقم این مالیات چیزی برابر با درآمد ایران از محل فروش نفت است که مساله بعید و دور از ذهنی هم نیست.» به گزارش «تعادل» امریکا در میان تمام کشورهایی که درآمدهای کلان از مالیات بنزین کسب میکنند در صدر ایستاده است؛ با توجه به نرخ پایین مالیات در این کشور حجم مصرف بالای بنزین این عدد را توجیه میکند. تحقیقات و برآوردهای موسسه مطالعات انرژی نشان میدهد امریکا روزانه حدود 200میلیون دلار از این محل کسب درآمد میکند. البته تمام این تحقیقات فقط به بنزین مربوط میشود و مالیات بر دیگر فرآوردههای نفتی عددی بزرگتر از این نیز خواهد بود. برآوردها نشان میدهد درآمد سالانه ایالات متحده امریکا از مالیات بنزین حدود 73میلیارد دلار بوده است. بر اساس آمارهای اداره اطلاعات انرژی امریکا درآمد سالانه ایران از محل صادرات نفت در سال 1389 بیش از 69.5 میلیارد دلار است که تقریبا معادل با درآمد امریکا از محل مالیات بر بنزین است.
درآمد توسعهیافتهها 13درصد بیشتر از اعضای اوپک
مقایسهیی که میان درآمدهای کشورهای OECD و درآمد کشورهای عضو اوپک در سالهای 2008 تا 2012 انجام گرفته؛ نشان میدهد درآمد کشورهای توسعهیافته از محل مالیات بر بنزین 13درصد بیشتر از درآمد صادرات نفت کشورهای عضو اوپک بوده است. جالبتر اینکه درآمد 7 کشور عضو OECD تقریبا معادل 77درصد درآمد کشورهای عضو اوپک بوده است.
غربیها به اعضای اوپک تکنولوژی بدهند
با توجه به اینکه یکی از مهمترین استدلالهای کشورهای عضو OECD برای اخذ مالیات از فرآوردههای نفتی جلوگیری از آلودگی و توسعه انرژیهای پاک است، تخصیص یارانه به زغال سنگ که به مراتب آلایندهتر از فرآوردههای نفتی است سوالهای زیادی را به وجود میآورد. مهدی عسلی در این خصوص به «تعادل» میگوید: «استدلال غربیها برای اخذ این مالیاتها استدلالی منطقی است اما نکات قابل انتقادی نیز در این میان وجود دارد؛ برای مثال تبعیضی که کشورهای توسعهیافته در سیاستهای مواجهه با نفت و گاز و زغال سنگ نشان میدهند به نوعی رویکردی منفعتگرایانه استنباط میشود، همچنین این کشورها میتوانند با در اختیار قراردادن تکنولوژی توسعه انرژیهای تجدیدپذیر به کشورهای تولیدکننده نفت در جایگزینی سوختهای فسیلی با انرژیهای پاک در جهان گامی موثر بردارند و بار انتقادات را نیز از دوش خود کنار بگذارند.»
اعضای اوپک قیمتها را واقعی کنند
سیاستهای دریافت مالیاتهای سنگین از فرآوردههای نفتی دو ریشه متفاوت دارد. برخی استدلال میکنند این سیاستها در جهت ترغیب مصرفکنندگان به استفاده از سوختهای پاک اتخاذ میشوند، برخی دیگر اما از ماندن این درآمدها در دولت صحبت میکنند؛ با این وجود تیر انتقادها به سمت کشورهای تولیدکننده نفت نیز نشانه میرود. پایین بودن نرخ فرآوردههای نفتی در این کشورها و یارانههای حجیمی که به این فرآوردهها تخصیص داده شده است آنچنان قابل دفاع نیست. عضو هیات علمی موسسه مطالعات انرژی در این خصوص میگوید: «این نکته نیز قابل ذکر است که یارانهیی که کشورهای تولیدکننده نفت از جمله ایران و عربستان به بنزین میدهند در برخی موارد قابل مقایسه با یارانه غربیها به زغال سنگ نیست چراکه رقم خیلی بیشتری دارد.» او ادامه میدهد: «کشورهای تولیدکننده نفت که یارانه بسیار زیادی به فرآوردههای نفتی تخصیص میدهند مورد انتقاد هستند، چرا که تخصیص این یارانهها اصلا قابل دفاع نیست و ما نیز باید با هر گام به قیمتهای جهانی نزدیکتر شویم تا از فاصلهیی که میان کشورهای تولیدکننده اوپک و کشورهای توسعهیافته وجود دارد کاسته شود.»