گروه اقتصاداجتماعی| هادی آذری
25سال پیش نخستین گزارش توسعه انسانی در سال 1990 با این مفهوم منتشر شد که توسعه نه فقط به معنای توسعه اقتصادی بلکه به معنای گسترش انتخاب‌های افراد و بهبود سطح معیشت زندگی انسانی است. در این میان، کار و اشتغال از نقشی حیاتی و مهم هم در ایجاد توسعه اقتصادی و هم در توسعه انسانی ایفا می‌کند.
اما پرسش اصلی اینجاست که کار چگونه می‌تواند به توسعه انسانی کمک کند و این مساله‌ای است که گزارش توسعه انسانی سازمان ملل برای سال 2015 می‌کوشد به آن پاسخ دهد. این گزارش براساس اطلاعات به دست آمده از 156کشور که حدود 89درصد از جمعیت حهان را در خود جای داده‌اند، تدوین و تنظیم شده است و نشان می‌دهد که طی 25سال گذشته کشورهای بیشتری از جمع کشورهای دارای شاخص توسعه انسانی پایین خارج شده‌اند؛ یعنی درحالی که در سال 1990میلادی 63 کشور با جمعیت سه میلیارد نفر در دسته‌بندی کشورهای دارای شاخص توسعه انسانی پایین قرار می‌گرفتند این میزان در سال 2014 به 43کشور با جمعیت اندکی بیش از یک میلیارد نفر کاهش یافته است. در مقابل کشورهای دارای شاخص توسعه انسانی بالا از 47کشور با جمعیت 1.2میلیارد نفر در سال 1990 به 84کشور با جمعیتی بیش از 3.6میلیارد نفر در سال 2014 افزایش یافته است. لازم به توضیح است که شاخص توسعه انسانی (HDI) شاخصی است ترکیبی که بر سه پارامتر اصلی توسعه انسانی تاکید دارد: طول عمر(امید به زندگی)، کسب دانش (تعداد سال‌های تحصیل) و وضعیت معیشت یا سطح زندگی که براساس سرانه درآمد ناخالص ملی به دست می‌آید. شاخص توسعه
انسانی از عدد یک محسوب می‌شود. ایران در سال 2015 با شاخص توسعه انسانی 0.766 توانست رتبه 69 را در میان کشورهای جهان به دست آورده و بالاتر از کشورهایی چون ترکیه، برزیل، چین، مصر در میان کشورهایی با شاخص توسعه انسانی بالا قرار گیرد طبق این گزارش، میزان امید به زندگی در میان ایرانیان 75.4 سال، میانگین سال‌های تحصیلی 8.2 سال و سرانه درآمد ناخالص ملی 15.440دلار است. این درحالی است که ترکیه به عنوان یکی از رقبای ایران در منطقه با کسب شاخص 0.761، رتبه 72 را به خود اختصاص داد. بر این اساس، میزان امید به زندگی برای ترک‌ها 75.3 سال، میانگین سال‌های تحصیلی 7.6سال و سرانه درآمد ناخالص ملی 18.677 برآورد شده است.
6 درصد از ثروت جهانی دراختیار 80 درصد
علاوه بر این، میزان فقر درآمدی در کشورهای درحال توسعه بین سال‌های 1990 تا 2015 بیش از دوسوم کاهش یافته و تعداد افرادی که در فقر مطلق به سر می‌برند در بازه زمانی مشابه از 1.9میلیارد نفر به 836 میلیون نفر کاهش یافته است. از این گذشته به رغم افزایش جمعیت جهان از 5.3 میلیارد نفر به 7.3میلیارد نفر بیش از 2.6میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم‌تر و 2.1میلیارد نفر به امکانات بهتر درمانی و بهداشتی دست یافته‌اند. همچنین ایجاد 23میلیون فرصت شغلی در حوزه انرژی پاک در کشورهای چین و هند، بهبود و افزایش پایداری محیط‌زیستی را به دنبال داشته است. با این حال هنوز 795میلیون نفر در سراسر جهان از گرسنگی مزمن رنج برده و در هر دقیقه 11کودک زیر پنج سال به دلیل گرسنگی، بیماری و نبود امکانات درمانی و دارویی جان می‌سپارند. این درحالی است که 660 میلیون نفر در سراسر جهان از دسترسی به آب آشامیدنی سالم محروم‌اند.
همچنین طبق داده‌های رسمی درخصوص بیکاری در سال 2015 میلادی 204میلیون نفر ازجمله 74میلیون جوان فاقد شغل بوده و حدود 830 میلیون نفر نیز با روزی کمتر از دو دلار کار می‌کنند. این درحالی است که 80 درصد از جمعیت جهان تنها 6 درصد از ثروت جهان را در اختیار دارند. درحال حاضر از جمعیت 7.3 میلیارد نفری جهان 3.2 میلیارد نفر شاغلند.
هرچند درحال حاضر انسان‌ها بیشتر عمر می‌کنند، کودکان بیشتری از موهبت تحصیل برخوردارند و میزان دسترسی به آب آشامیدنی سالم و بهداشت افزایش یافته است با این حال این توسعه تا حدی نامتوازن بوده و هنوز اختلاف میان کشورها از نظر شاخص توسعه انسانی گسترده است. از دیگر سو، افزایش درآمد سرانه و کاهش میزان فقر، بهبود استانداردهای زندگی را به دنبال داشته است و کار از طریق توانمند کردن افراد به این روند کمک کرده است.
با این حال مسائلی چون تغییرات آب و هوایی و مخاطرات محیط‌زیستی همچنان به قوت خود باقی بوده و راه زیادی تا ریشه‌کن شدن فقر در مقیاسی جهانی وجود دارد. به علاوه نباید فراموش کرد که رابطه کار و توسعه انسانی الزاما رابطه‌ای مثبت نیست. در واقع یکی از عوامل موثر بر اینکه کار بتواند به توسعه انسانی کمک کند، کیفیت کار است. مسائلی چون تبعیض و خشونت مانع از آن می‌شود که کار بر توسعه انسانی تاثیر مثبتی داشته باشد. مسائلی چون کار کودکان، کار اجباری و قاچاق نیروی کار که همگی مصداق نقض حقوق بشر محسوب می‌شوند، مانع از تاثیرگذاری مثبت مقوله کار بر شاخص توسعه انسانی خواهند شد. درحال حاضر 168میلیون کودک کار در جهان وجود دارد که 11درصد جمعیت کودکان جهان را تشکیل می‌دهد. بیشترین میزان کودکان کار متعلق به کشورهای آفریقایی زیر صحراست که در آن مناطق از هر پنج کودک، یک نفر کودک کار محسوب می‌شود. به عنوان مثال درحالی که در ایران 11.4درصد از جمعیت کودکان زیر 5 تا 14ساله درگیر کار کودک بوده‌اند این میزان برای کشوری چون ترکیه تنها 5.9 درصد بوده است. با این حال بیشترین میزان کار کودک با 49درصد متعلق به سومالی است. ازجمله دیگر کشورهایی
که با معضل کار کودک مواجه‌اند می‌توان به کشورهایی چون گینه بیسائو (38درصد)، اتیوپی (27.4درصد)، کامرون (41درصد) و نپال (33.9) اشاره کرد. با این حال طی سال‌های 2000 تا 2012 تعداد کودکان کار 78میلیون کاهش یافته است که می‌تواند نشانه مثبت و امیدوارکننده‌یی تلقی شود.
ایران در تعقیب هند
در دهه‌های اخیر پیشرفت‌های فناورانه نه تنها چهره کار را دگرگون کرده‌اند بلکه در واقع حکم موتور محرکی برای اشکال نوینی از خلاقیت و ابداع را نیز داشته‌اند. انقلاب دیجیتال در کنار فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی ملازم آن، زاییده همین کار خلاقانه و مبتکرانه‌اند که در آن ایده‌ها از طریق کار جمعی واقعیت می‌یابند. رشد و افزایش ثبت اختراع‌ها در دهه گذشته صورت گرفته به خوبی گویای این مساله است. بین سال‌های 1970 و 2010 شمار اختراعاتی که توسط دفتر علائم تجاری و ثبت اختراع ایالات متحده به ثبت رسیده، پنج برابر افزایش یافته است که رشد چشمگیری محسوب می‌شود. نوآوری در زمینه رایانه و حوزه‌های الکترونیک سهم بسزایی در این رشد داشته‌اند: بین سال‌های 1990 تا 2012 سهم این بخش از کل اختراعات ثبت‌شده بیش از دو برابر شده و از 25.6درصد در سال 1990 به 54.6درصد در سال 2012 رسیده است. ایران که در سال 2002 به عضویت سازمان جهانی حقوق معنوی (WIPO) درآمده، بنا به گزارش سازمان ملل در سال 2013 توانست در جمع 12کشور برتر از لحظ ثبت اختراع قرار بگیرد. در سال 2013 ژاپن با بیش از 300هزار ثبت اختراع رتبه نخست را به خود اختصاص داده است و پس از آن ایالات متحده با بیش از 200هزار اختراع و چین با حدود 150هزار ثبت اختراع به ترتیب رتبه‌های دوم و سوم را کسب کردند. این درحالی است که رتبه چهارم نیز به یک کشور آسیایی دیگر یعنی کره جنوبی تعلق گرفت. آلمان، فرانسه، روسیه و بریتانیا نیز به ترتیب جایگاه‌های پنجم تا هشتم را به خود اختصاص دادند. در این میان جمهوری اسلامی ایران توانست بعد از هند جایگاه یازدهم را به خود اختصاص دهد.
