گروه اقتصاد کلان مهشید خیزان
هادی صالحی‌اصفهانی بعدازظهر دیروز در نشستی متشکل از صاحب‌نظران اقتصاد کلان در سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، به بررسی نحوه «توزیع درآمد، رشد اقتصادی و مدیریت درآمدهای ارزی در پساتحریم» پرداخت. وی در این نشست به اقداماتی که دولت و این سازمان برای بعد از تحریم‌ها باید انجام دهند و همچنین باتاکید بر گزارش اخیر بانک جهانی، تاثیر درآمدهای ارزی بعد از تحریم‌ها بر کشور را بررسی کرد. او که متولد نیشابور است پس از فارغ‌التحصیلی در رشته مهندسی مکانیک با رتبه اول در سال1356 برای ادامه تحصیل در دانشگاه برکلی کالیفرنیا عازم امریکا شد. در آنجا به اقتصاد تغییر رشته داد و در سال1363 به اخذ درجه دکترا نائل آمد. صالحی از همان سال به تحقیق و تدریس در رشته اقتصاد در دانشگاه ایلی نوی در اوربانا- شمپین پرداخت و هم‌اکنون در سمت استاد اقتصاد در آن دانشگاه به کار مشغول است. وی معتقد است این درآمدها، برای کشور نمی‌تواند برای کوتاه‌مدت مفید باشد. همچنین سرمایه‌گذاری‌های خارجی می‌تواند باعث افزایش اشتغال و سرمایه‌های کلی کشور شود اما در بلندمدت نمی‌تواند موثر واقع شود. چالشی که در این راستا ایجاد می‌شود این است که قیمت دلار به نسبت
کالاهای داخلی پایین می‌رود، البته رقابت‌پذیری تولید داخلی نیز در این راستا کاهش پیدا می‌کند و تولیدکنندگان داخلی با مشکلاتی روبهرو خواهند شد؛ در میان‌مدت و کوتاه‌مدت باعث کاهش شاخص اشتغال در کشور خواهد شد. در عوض ممکن است تقاضا برای بخش‌هایی دیگر بیشتر شود، اما اشتغال پایدار به‌طور یقین کاهش پیدا می‌کند. در درازمدت این معضل می‌تواند حل شود، اما درآمدها کاهش پیدا می‌کند که اگر برنامه‌ریزی مناسبی در این راستا صورت نگیرد، یقینا مشکلاتی ایجاد خواهد شد.
ضربه‌پذیر شدن اقتصاد نیز مشکل دیگری است که به‌دلیل نوسانات ارزی شدید ممکن است در این راستا تورم شدید را به‌وجود آورد، به‌همین دلیل سرمایه‌گذاری نیز کاهش پیدا می‌کند، به‌خصوص بعد از جنگ و زمانی که درآمد نفت بالا و پایین شد، تورم در کشور ایجاد شد. هم رکود تورمی و هم تورم با نوسانات قیمت نفت ایجاد شد که به اقتصاد کشور ضربه‌های مهلکی را وارد کرد. همچنین تنوع تولید یکی دیگر از دلایلی است اقتصاد کشور را خدشه‌دار کرده است. کارآفرینی مولفه‌یی است که در این زمینه می‌تواند تولید را بهبود بخشد و اقتصاد را از وابسته بودن به نفت دور کند. در ادامه متن کامل سخنرانی صالحی‌اصفهانی را می‌خوانیم.
کاهش رقابت‌پذیری تولید داخلی
از مهم‌ترین جنبه‌های اقتصادی رفع تحریم‌ها به آزادشدن ارزهای بلوکه‌شده و افزایش درآمد ارزی از منبع نفت و گاز است که البته باید افت قیمت نفت را که منجر به کاهش درآمد امسال کشور نسبت به سال گذشته می‌شود، درنظر گرفت. کاهش هزینه مبادله با خارج و سرمایه‌گذاری خارجی از دیگر آثار لغو تحریم‌ها خواهد بود. اما در دوران پس ازتحریم در کنار تمامی آثار مثبتی که اقتصاد کشور با آنها روبهرو خواهد بود ما با چالش‌های اقتصادی نیز مواجه خواهیم بود. بعد از لغو تحریم‌ها قیمت دلار نسبت به قیمت کالاهای داخل افت خواهد کرد البته این تغییر در گذر چند سال آینده اتفاق خواهد افتاد. در ادامه پیش‌بینی می‌شود رقابت‌پذیری تولید داخلی کاهش یافته و در کوتاه‌مدت و میان‌مدت نرخ بیکاری افزایش یابد. در دوران پس ازتحریم اقتصاد در برابر نوسانات شدید درآمدهای ارزی بسیار ضربه‌پذیرشده و به‌طور ناگهانی رکود تورمی شدیدی پدید خواهد آمد، اتفاقی که مشابه آن را فقط در سال‌های بعد از جنگ شاهد بودیم. از دیگر چالش‌های اقتصادی دوران پس ازتحریم کاهش تنوع تولید است که فرصت‌های ایجادشده درجهت ایجاد سرمایه‌گذاری و اشتغال را بسیار محدود می‌سازد. این اتفاق امکان
بسیار اندکی برای بهره‌برداری خلاق از امکانات و استعدادهای متنوع به‌جا می‌گذارد و عملا توان نوآوری در تولید و فناوری را محدود می‌کند.
تضعیف ریال و تقویت دلار
بحث مهم دیگری که در روزهای پس ازتحریم در اقتصاد کشور مطرح است، وضعیت قدرت خرید دلار و ریال است. نرخ ارز اسمی به خودی خود معنایی ندارد و زمانی معنا پیدا می‌کند که با قیمت کالاهای داخل مقایسه شود. در بازار فقط در رابطه با سطح قیمت‌های داخلی و خارجی معنا پیدا می‌کند و کشورها برای ارزیابی بالابودن ارز آن را به قیمت کالاهای داخلی و خارجی تعدیل می‌کنند. هزینه تولید داخلی اگر پایین باشد، تولید داخلی رقابتی‌تر می‌شود و در این صورت ما با تضعیف ریال و تقویت دلار روبهرو خواهیم بود. بزرگ‌ترین مشکل کشور بعد از لغو تحریم‌ها وجود وفور نسبی درآمدهای ارزی است و رقابت دلار با ریال بسیار بیشتر خواهد شد. خیلی‌ها معتقد هستند این مشکل را می‌توان با صادرات غیرنفتی حل کرد ولی در واقع زمانی که به آمارهای تجاری کشور نگاه می‌کنیم، درمی‌یابیم رابطه صادرات غیرنفتی شدیدا وابسته به نفت است. صادرات غیرنفتی ما رقابت شدیدی با صادرات کالاهای مشابه کشورهای دیگر خواهد داشت اما صادرات غیرنفتی ما به شکل فعلی ممکن است جایگزین مناسبی برای نفت نباشد و باید این رویه تغییر شکل دهد. قیمت نفت به طرق مختلف به انگیزه‌های صادراتی و سودآوری بستگی دارد و
تولید نفت و صادرات غیرنفتی با یکدیگر حرکت می‌کنند.
لزوم بالا نگه داشتن نرخ ارز
نرخی که بیشترین اثرگذاری را بر اقتصاد ایران دارد، نرخ ارز رسمی است. درآمد سرانه نفت ایران به دلار ثابت 1384 نشان می‌دهد، صادرات نفت و بازار ارز در مسیری یک جهت حرکت می‌کنند. اگر تولید با همین ترکیب ادامه یابد، با مشکل روبهرو خواهیم شد و افت درآمدهای نفتی و غیرنفتی منجر به افزایش شدید دلار خواهد شد.
ممکن است بعضی متعجب شوند که چرا قیمت دلار در این یک‌ماهه اخیر با وجود جدی‌شدن لغو تحریم‌ها افزایش یافته است، حتی اگر تحریم‌ها برداشته شود با توجه به افت نفت و رابطه مستقیم آن با صادرات غیرنفتی درآمدهای ارزی افت پیدا می‌کند، قیمت دلار باید بالا رود اما احتمال می‌رود قدرت خرید ریال بیشتر از این بالا نرود. در 15سال گذشته صادرات نفت نزدیک 85درصد کل صادرات ایران بوده اما در دوره‌یی به 65درصد رسیده است (این اطلاعات همگی حاصل از نتایج تحقیقات موسسات خارجی است). صادرات غیرنفتی یکی از بزرگ‌ترین بخش‌های آن پتروشیمی و کمی هم بخش ماشین‌آلات است اما درچند سال اخیر به‌شدت صادرات این بخش افت کرده و تنوع خود را از دست داده است و همه تمرکز بر بخش پتروشیمی بوده است.
ادامه در صفحه 15
