محمدحسین جوادی
کارشناس ارشد توسعه اقتصادی روستا
طرح موضوع روستا تعاون از دیدگاه علمی با شواهد موفق در توسعه روستایی کشورهایی که توانسته‌اند با ورود اطلاعات و مدیریت کردن به وسیله روستاییان بنا به گزارش مرکز توسعه سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) مطرح می‌شود. باتوجه به شمار مردمی که در نواحی روستایی زندگی می‌کنند زنجیره روستا تعاون حلقه گسسته جمعیت مولد و کارآمد کشور را به هم پیوند داده و از به هم پیوستن نیروی عظیم روستاییان کشور چنان پویش اجتماعی به وجود آمده که آثار آن را می‌توان در شهرها هم از نظر کمی و هم کیفی تجربه کرد، ورود مدیریت تعاونی که از آثار این زنجیره است، بدون تردید فرهنگ مشارکت را با رفتارها و سلوک روستاییان در شکل مدیریت بر تولید و مدیریت بر درآمد بیشتر سوق داده تا یکی از مخرب‌ترین موضوعات روستاهای کشور که مهاجرت است، جلوگیری به عمل آید. تجربه کشورهای توسعه‌یافته در این امر، حاکی از تقویت جمعیت روستا با توسعه همه‌جانبه و گسترش تولید بیشتر و ارتقای سطح درآمد بوده که خود اثرات اقتصادی مثبتی هم برای شهرها به بار آورده است. در مقاله تقدیمی سعی بر آن است حتی‌المقدور گستره موضوعات به شکل گویا و قابل عمل آورده شود. به همین دلیل ازسوی
نویسنده نکات اصلی و قابل ورود به بحث انتخاب شده که طی محورهای 8گانه آورده شده است.
مدیریت منابع
محور اول: تشکیل روستا تعاون باتوجه به استعدادها و پتانسیل‌های موجود در روستا با رویکرد نو به روستاییان است. یعنی کنش‌های اجتماعی ساکنین روستاها با تعامل بیشتر از تحرک بیشتری برخوردار شده و انسجام، یکپارچگی و وحدت در میان جامعه روستایی ظهور کند. در ابعاد کلی‌تر چگونگی استفاده بهینه از منابع در دسترس روستاییان باتوجه به تجربه تاریخی و جهان امروز است. از طرفی روستاییان استفاده از پتانسیل‌ها و استعدادها را در بخش‌هایی مثل زمین، آب، اقلیم و... را مدیریت کرده تا از ذخائر موجود به نحوه مناسب برای توسعه بهره لازمه را ببرند، نیز حائز اهمیت است و عوامل طبیعی نظیر باد، باران، دمای منطقه همگی عوامل مدیریتی محسوب می‌شود. درباره موضوع جنگل و بیشه به عنوان منابع درآمدزا حائز اهمیت است. در بخش معدن، منابع زیرزمینی مثل سنگ، شن مخصوص شیشه، بوکسیت آهن، زغال‌سنگ، نفت و... همه و همه پتانسیل‌های مدیریتی داشته که بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته از آن بهره گرفته‌اند.
در بحث مدیریت آب برای شرب و سایر مصارف مثل آبیاری زمین‌های مزروعی، استخر‌های پرورش ماهی، نیروی مولد برق و... در مبحث دیگر منابع انسانی روستاهاست که با ایجاد چارچوبی در قالب زنجیره روستا تعاون از این دارایی و ثروت، استفاده بهینه در برنامه‌ریزی را می‌توان داشت.
نتایج حاصله از بیان محور اول نهادینه شدن استعدادهای برشمرده، اشاعه فرهنگ تعاون با بهره‌گیری از مروجین روستا تعاون به عنوان الگوی رفتاری منظم است تا از این طریق توسعه، تعالی و رفع نیاز‌های اساسی جامعه روستاییان را سازماندهی و اصلاح کنیم.
مدیریت تعاونی‌های روستایی
محور دوم: بهره‌گیری از مدیریت تعاونی برای کمک به اقتصاد روستا و ایجاد اشتغال پایدار است، در این قسمت یکی از نهاده‌های اجتماعی که از کنش متقابل انسان‌ها سرچشمه می‌گیرد یعنی تعاون، سازماندهی و نهادینه گشته و با ساختاری نظام‌مند تحت نام روستا تعاون از طریق مشارکت دادن تمامی اهالی روستا در شکلی مدیریتی و در راس آن مجمع عمومی روستا به عنوان عالی‌ترین قدرت تصمیم‌گیر و سپس بدنه تصمیم‌گیرنده شامل شورای ده، هیات‌مدیره، بازرسان و سپس مدیر منتخب اجرایی که در شکلی سازمان یافته از طریق برنامه‌ریزی در قالب آموزش فرهنگی، اجتماعی، کشاورزی و صنعت، خانه‌های بهداشت، فعالیت‌های اجتماعی که همگی با پشتیبانی روابط عمومی و امور مالی تحت مدیریتی اداری در مسیر رشد و توسعه روستا هماهنگ حرکت کرده و بدین‌وسیله ایجاد اشتغال و ثبات اقتصادی در روستاها را باعث می‌شود.
نویسنده برای این منظور چارت عملیاتی طراحی کرده تا از این طریق قابلیت‌های روستا تعاون نشان داده شود و دیری نخواهد رسید که شکل‌گیری مدیریت از طریق نهادینه شدن زنجیره روستا تعاون مسیر پیشرفت و توسعه هموار کرده و از این منظر روح مشارکت‌جویی، رقابت در تولید، راندمان تولید و در نهایت با بنیان گذاشتن همکاری و مشارکت دروازه‌های سرمایه‌گذاری در صنایع و کشاورزی به واقعیت مبدل شده و درآمد سرانه نیز بالا می‌رود.
انتقال تکنولوژی به روستا
محور سوم: نقش روستا تعاون در جلوگیری از مهاجرت روستاییان و ایجاد ارتباط مطلوب با شهرهاست قبل از پرداختن به بحث مهاجرت، موضوع جمعیت را که از عوامل فقر در برخی از جوامع محسوب می‌شود، به میان می‌آورم افزایش جمعیت با ثابت ماندن درآمد موجب کاهش سرانه درآمد خانواده گشته و در بلندمدت نیروی فعال روستایی را افزایش می‌دهد که اگر منابع مثل (زمین، آب، سرمایه) محدود باشد، موجب کوچک شدن زمین و امکانات می‌شود و این خود در بلندمدت شرایط را برای مهاجرت مهیا می‌کند، البته مهاجرت تنها به این علت نیست آموزش نیز از عوامل مهم برای کسب بازار کار محسوب می‌شود. بنابراین سه نیروی آموزش، سرمایه و نیروی کار درصورت سازماندهی می‌توانند در روستاها عاملی مهم برای انتقال تکنولوژی به روستا به ویژه در زمینه صنایع تبدیلی باشد، به همین سبب درمقابل چنانچه افزایش جمعیت در روستا با نیروی غیرماهر ایجاد شود، موجبات فقر را باعث می‌شود و مهاجرت شدت بیشتر می‌گیرد.
آمارها حاکیست که از سال‌های 1335 تا 1345 سالانه 3میلیون نفر به جمعیت روستاهای کشور اضافه شده است و در مقابل بین سال‌های 1365 تا 1375 تنها 3/1میلیون نفر به جمعیت روستاهای کشور اضافه شده که دلیل مهاجرت به شهرها ازجمله کاهش این تعداد است. بنابراین سهم جمعیت روستایی از 69درصد در سال1335 به 38درصد در سال75 رسیده است. این آمارها حاکی از واقعیتی است که توجه ما را به فلسفه اجرای زنجیره روستا تعاون اجتناب‌ناپذیر می‌کند.
با استقرار زنجیره روستا تعاون از مهاجرت روستاییان جلوگیری شده چراکه ایجاد اشتغال و حفظ نیروی فعال روستایی موجب افزایش سطح درآمد روستاییان از طریق تعاون و مشارکت در اقتصاد روستا خواهد شد.
بینش تعاون
محور چهارم: طرح راهکارهایی جهت استفاده از بینش تعاونی برای ارتقای سطح فرهنگی روستاهاست، در ابتدا گذری بر فرهنگ به‌عنوان انسان‌شناختی که دایما در حال تغییر رفتار آموخته‌ها و چگونگی فرآورده‌های رفتار آموخته از اعضای جامعه به یکدیگر است بحث را به میان می‌آوریم. در حقیقت فرهنگ شیوه کلی زندگی مردم یا الگوی رفتاری و فکری آنان و محیطی است که انسان در برابر محیط طبیعی می‌سازد، البته در مناطق جغرافیایی جهان صفات فرهنگی بنا به تفاوت زمانی میان برخی تحولات تکنولوژیکی و تغییر ناشی از این تفاوت‌ها در فرهنگ آنان دخیل است، در محور چهارم مقاله بحث مورد‌نظر پیرامون ورود بینش تعاون که برخاسته از ارزش‌های اجتماعی است به‌عنوان سلوک و شیوه اخلاقی که می‌تواند به حقوق اجتماعی منجر شود، مطرح می‌شود. به همین سبب اجتماعی شدن و هدایت آن از طریق تفکر تعاونی پنداری را در فرد ایجاد می‌کند که پویش‌های اجتماعی از آن نشات می‌گیرد و بدین‌ترتیب تعامل گروه‌ها و تلاش‌های آنان برای رسیدن به هدفی مشترک را در ارتقای سطح فرهنگی روستا باعث می‌شود. از این بینش فکری با ورود فرهنگ تعاون در جامعه روستایی کنش‌های متقابل اجتماعی به وحدتی در رفتار جمعی
می‌رسد که مسیر ورود توسعه را برای سازماندهی از طریق زنجیره روستا تعاون ایجاد می‌کند.
درآمد سرانه به‌دلیل نقصان
محور پنجم: چگونگی تحقق زنجیره روستا تعاون و تاثیرات مثبت در ابعاد کمی و کیفی شهرهاست. طرح این موضوع بی‌درنگ ما را در مسیر نحوه و چگونگی درآمد روستاییان باتوجه به وضعیت کنونی آنان قرار می‌دهد. در طبقه‌بندی درآمدی روستاها برابر پژوهش به‌عمل آمده بررسی از جامعه نمونه در گروه‌های درآمدی که از روش هزینه خانوار مرکز آمار استفاده شده حاکی از این است که سطح درآمد سرانه به دلایل نقصان در اعمال مدیریت مشارکتی ازجمله یکپارچه‌سازی اراضی در مزارع آبی و پایین آمدن راندمان تولید در واحد سطح، عدم بهره‌گیری از بهداشت در نگهداری دام‌ها و درنهایت پایین بودن سرانه درآمد است. از طرفی برابر نتایجی که از بررسی استان‌های منتخب در روستاهای با درآمد مناسب، متوسط، فقیر و خیلی فقیر براساس ارزش تولید سرانه کشاورزی به‌دست آمده، نشان داده که 22درصد روستاها در گروه خیلی فقیر، 38درصد در گروه فقیر، 26درصد در گروه با درآمد متوسط و 14درصد در گروه با درآمد مناسب قرار دارند.
آمارها حاکی از این است که درآمد سرانه نقش مهمی را در جذب امکانات و در نتیجه رشد و توسعه را در روستاها موجب می‌شود مثلا از 11هزار و 748روستا یا به‌عبارتی 26درصد از تعداد 45هزار و 85روستا در طرح آماری با 5/8درصد جمعیت در بدترین شرایط قرار دارند. به‌دلیل اینکه از نظر درآمدی خیلی فقیر و بدون درآمدند و 25درصد امکانات را دارا هستند در مقابل 7هزار و 918روستا یا 5/4درصد روستاها با 10درصد جمعیت در بهترین شرایط قرار دارند. از نتایج حاصله استنباط می‌شود که در صورت تحقق زنجیره روستا تعاون در سطح روستاهای کشور باتوجه به آمارهای موجود از وضعیت درآمدی روستاها، ارتباط اقتصادی با تقویت مناسب روستاهای حائز شرایط توسعه تاثیرات مناسبی در تعامل با شهرها را می‌توان حاصل کرد، یعنی اینکه رشد درآمد‌های روستایی آثار مثبتی در شهرها را باعث می‌شود.
استفاده از منابع طبیعی
محور ششم: گسترش سرمایه‌گذاری و منابع انسانی در استفاده بهینه از منابع طبیعی برای توسعه جوامع روستایی در قالب روستا تعاون مورد کنکاش قرار می‌گیرد. در این مبحث نویسنده به‌دلیل تجارب عملیاتی خود در یک دهه حضور در توسعه روستاها معتقد است، بهترین چارچوب مطالعاتی در امکان‌سنجی‌ها از پتانسیل‌های موجود در روستاهای کشور ارائه پروژه‌های اجرایی و انجام یافته در برخی کشورهای آسیایی است که ازسوی OECD سازمان همکاری و توسعه اقتصادی در سلسله مطالعات توسعه‌یی که به اجرا درآمده کمک گرفته شود.
ازسوی دیگر توسعه روستایی به‌طور مشخص یکی از وجوه مهم فعالیت‌های توسعه در سراسر جهان است. توجه به شمار مردمی که در نواحی روستایی زندگی می‌کنند به‌ویژه در فقیرترین کشورهای در حال توسعه از مهم‌ترین امور است البته از ابزارهای مدیریتی در قالب نظام‌های اطلاعاتی توسعه روستایی برای گزینش و اجرای بهتر در پروژه‌ها، طرح‌ها و سیاست‌های توسعه روستایی از اهم آنهاست.
در صورت استقرار زنجیره روستا تعاون می‌توان با شناسایی پتانسیل‌ها و استعدادها در استان‌های معین و تعیین جهت مشخص هدف‌های برتر برای سرمایه‌گذاری را انتخاب کرد. یکی از فاکتور‌های ورود سرمایه‌گذاری‌ها به سمت روستاها وجود زیرساخت‌ها ازجمله راه شوسه یا آسفالته است. برابر تحقیقات به‌عمل آمده 41درصد یا به‌عبارتی 18هزار و 485روستا از 45هزار و 80روستا، روستای طبقه‌بندی شده دارای راه شوسه یا آسفالته هستند که بیشترین سهم آن مربوط به روستاهای 100 تا 200خانوار است، آب لوله‌کشی 44درصد یا 19هزار و 740روستا را شامل می‌شود، 23هزار روستا دارای برق هستند، 12هزار و 106روستا یا 27درصد آنها خانه بهداشت دارند.
با نگاه به آمار فوق به واقعیت‌های توسعه در روستا پی می‌بریم. نویسنده با اعتقاد به این امر که چنانچه با بهره‌گیری از اطلاعات هنگام پروژه‌های روستایی مدیریت شود و اطمینان براساس اطلاعات صحیح متمرکز شود، می‌توان اطلاعات نظام یافته را از طریق مجامع سیاست‌گذار زنجیره روستا تعاون در اجرای پروژه‌های توسعه‌یی مدیریت کرد. مثال بارز از آمارهای موجود بهره‌گیری از روستاهایی با پتانسیل سرمایه‌گذاری بالا و ایجاد الگو در جهت رقابت‌پذیری دیگر روستاها ازجمله نتایج زنجیره فوق است.
تحولات سریع تکنولوژی
محور هفتم: تاثیر روستا تعاون بر مهاجرت بی‌رویه روستاییان با تامین امنیت روحی و روانی ساکنان روستاهاست، با مروری بر تفاوت‌های مردمان شهری با مردمان روستایی در نگرش و رفتارها، گویش یا لهجه به مطالعه رفتار روستاییان در چارچوب مناسبات گروهی آنها به مهم‌ترین تفاوت موجود در اندازه جامعه روستایی، تراکم جمعیتی، زبان، اعتقادات، اخلاق و رسوم و الگوهای رفتاری با مردم شهرنشین پی می‌بریم. از مهم‌ترین یافته‌های جامعه شناختی روستاییان بهره جستن از واژه مهاجرت به‌دلیل عدم وجود تحرک اجتماعی بین ساکنان بوده است، بنابراین برای ایجاد رویه مشارکت و جلوگیری از مهاجرت بی‌رویه روستاییان با استقرار زنجیره روستا تعاون این مهم به‌دلیل واضح مرتفع شده چراکه روستاییان خود تصمیم بر انتقال از یک گروه در مناطق جغرافیایی به منطقه جغرافیایی دیگر را انتخاب کرده و پس از مدتی مهاجرت از روستاها به شهر جای خود را به مهاجرت از شهرها به روستاها به‌دلیل روشن گفته شده یعنی پویایی روستاییان با مدیریت در زنجیره روستا تعاون باعث تحرک شغلی آنان می‌شود. کم‌کم با تقویت خدمات عمومی و تسهیلات آموزشی مدیریت روستا تعاون بنیان‌های قوی جمعیتی در توسعه اقتصادی
روستا شکل گرفته تا این تفکر که در شهرها امکانات بیشتر است، محو شود.
ازسوی دیگر افزایش سریع ارتباطات، خارج شدن سریع مناطق روستایی از حالت اجتماعات منزوی و بسیاری از دلایل دیگر شکاف بین شیوه‌های زندگی شهری و روستایی کمتر شده و از طریق مدیریت روستا تعاون با تامین امنیت روحی و روانی شکاف بین جوامع شهری و روستایی با تحولات سریع تکنولوژی کاملا از میان برداشته می‌شود. دگرگونی فرهنگی و اجتماعی که براثر استقرار زنجیره روستا تعاون اتفاق می‌افتد، خود می‌تواند گویای این مهم باشد.
بهره‌برداری بهینه از منابع
محور هشتم: تاثیر روستا تعاون بر سلامت زیست‌محیط روستاست. از عوامل مهم توجه کافی به محیط‌زیست و نگهداری از سرمایه‌های طبیعی است. برابر آمار موجود طی کمتر از سه دهه دوبرابر شدن جمعیت و افزایش شهرنشینی از 47درصد در سال1355 به 61درصد در سال1375، بهانه خوبی برای واکنش سریع در مقابل ضایعات زیست‌محیطی است. آمارها حاکی از افزایش دام در مراتع به سه‌برابر، برداشت چوب از جنگل بیش از 5/1برابر، فرسایش خاک 5/2برابر و مصرف آب‌های زیرزمینی دوبرابر شده است. همچنین نابودی 30درصد از کل منابع خاک بر اثر بیابان‌زایی، تخریب 33درصد از پوشش جنگلی و 28درصد از مراتع و بسیاری از مخرب‌های زیست‌محیطی دیگر مثل پساب خام صنعتی و... نگاهی دوباره را متوجه سلامت زیست‌محیط روستا می‌کند.
برای حفظ زیست محیط روستا نگاه متخصصان امر زیست‌محیطی توسعه شهری و روستایی این است که توسعه روستاها نباید ناسازگار و نامتناسب با توان زیست بومی باشد چراکه سرمایه‌گذاری‌ها بدون رعایت ملاحظات زیست‌محیطی کارساز و پایدار نمی‌ماند.
استقرار مدیریت روستا تعاون سلامت زیست محیطی روستا را تضمین می‌کند و در درازمدت با حفاظت از منابع موجود و بهینه‌سازی براساس آموزش فرهنگی در حفاظت از محیط‌زیست روستا ازجمله پیمودن راه‌های توسعه‌یی محسوب می‌شود.
