گروه بنگاه‌ها شهاب الدین قیداری
یکی از برنامه‌های هفتگی این صفحه در ایام پیش از انتخابات اسفندماه، بررسی تحلیلی مهم‌ترین کتاب‌های اقتصادی ایران و جهان بود که با فضای برخاسته از ماراتن انتخابات، برای مدتی مسکوت ماند تا اینکه با درخواست برخی دوستان «تعادل» که ازجمله مدیران بخش خصوصی اقتصادی نیز محسوب می‌شوند، موضوع معرفی و بررسی کتاب، دوباره روی ویترین تحلیلی این صفحه می‌نشیند. در شماره‌های قبلی تلاش شد تا با رصد دقیق فضای عمومی آثار مکتوب کلاسیک، مدرن و پست‌مدرن تصویری اجمالی از گفتمان‌های اقتصادی موجود، طرح و معرفی شود که این فرآیند از سال95 با جدیت و همفکری بیشتر اهالی اقتصاد دنبال می‌شود. در این شماره و در آخرین روزهای باقی مانده تا نوروز هم یکی از آثار کلاسیک اقتصاد که بیشتر از هر کتاب دیگری مورد استناد و انتقاد تحلیلگران و فعالان اقتصادی قرار می‌گیرد را روی ویترین تحلیلی صفحه می‌نشانیم تا نوری به ابعاد گوناگون آن تابیده شود. کتاب «ثروت ملل» آدام اسمیت که از دیدگاه بسیاری از تحلیلگران یکی از ارکان مکتوب دنیای مدرن محسوب می‌شود وهمواره در رنکینگ نظرسنجی‌های موسسات اقتصادی (درکنار کتاب سرمایه مارکس)، عنوان بهترین اثر را کسب می‌کند،
انتخاب مناسبی است که می‌تواند برای آن‌دسته از علاقه‌مندانی که مایل هستند در ایام تعطیلات نوروزی، اطلاعات گرانقدری به داشته‌های قبلی شان در زمینه اقتصاد اضافه کنند، راهگشا باشد. نوع نگاه خاص اسمیت به کسب و کارهای کوچک و عمومی در کنار صنایع بزرگ شاکله کلی مفهوم اقتصاد لیبرالیستی دنیای مدرن را شکل می‌دهد. بنابراین چه موافق ایده‌های اسمیت باشید و چه در زمره مخالفان ایده‌هایش قرار بگیرید، آگاهی از روش تفکر اسمیت در اقتصاد یک واقعیت غیر قابل انکار است که نمی‌توانید از زیر بار آن شانه خالی کنید.
پیشگام در اقتصاد مدرن
قبل از اینکه وارد فضای تحلیلی کتاب ثرت ملل شویم، لازم است که نگاهی اجمالی به آدام اسمیت نویسنده این کتاب داشته باشیم. در دانشنامه ویکی پدیا درباره آدام اسمیت می‌خوانیم: «آدام اسمیت (۵ژوئن ۱۷۲۳ - ۱۷ژوئیه ۱۷۹۰) فیلسوف اخلاق‌گرای اسکاتلندی در دوران روشنگری اسکاتلند است که از او به عنوان پیشگام در اقتصاد سیاسی و «پدر علم اقتصاد مدرن» یاد می‌شود. وی همچنین از نظریه‌پردازان اصلی نظام سرمایه‌داری مدرن به شمار می‌رود. اسمیت ایده‌های خود در زمینه اقتصاد را در کتاب ثروت ملل خود به تفصیل شرح داده است. این نخستین کتاب مدرن علم اقتصاد و شاهکار آدام اسمیت محسوب می‌شود. او با نوشتن دو کتاب به نام‌های نظریه عواطف اخلاقی در سال ۱۷۵۹م و بررسی درباره ماهیت و علل ثروت ملل در سال ۱۷۷۶م شناخته شد. کتاب ثروت ملل شاهکار وی و یکی از نخستین تلاش‌ها برای مطالعه سیستماتیک پیشرفت تاریخی صنایع و تجارت در اروپا است.»
سیروس ابراهیم‌زاده مترجم کتاب ثروت و ملل در مقدمه این کتاب (صفحه8) و در معرفی اسمیت می‌نویسد: «آنچه در نگاه نخست در مورد آدام اسمیت شگفت‌آور به نظر می‌رسد، این است که«کارل مارکس بزرگ»خود را وام‌دار کتاب ثروت ملل اسمیت می‌داند. تفسیر ماده باورانه مارکس از تاریخ، نظریه مراحل تکاملی جامعه است، که هر یک از این مراحل بر حسب نوع دارایی و ثروت عمومی از دیگری متمایز می‌شود. جوهر چنین ایده‌یی شالوده کتاب ثروت ملل را تشکیل می‌دهد که در عین آنکه رساله‌یی اقتصادی است گفتاری جامعه شناختی نیز به شمار می‌آید. اسمیت در سیر تکاملی جامعه از چهار مرحله سخن می‌گوید که نخستین آن عصر «شکار» و پس از آن عصر «شبانی» و سپس عصر «کشاورزی» و سرانجام عصر «تجارت» است و اساس مالکیت و قانون طی این مراحل تکوینی شکل پیدا می‌کند و مارکس هم از همین الگو برای مهندسی فکری خود استفاده می‌کند.»
موضوع کتاب ثروت ملل
پرسش کلیدی برای کسانی که هنوز خواندن این کتاب را شروع نکرده‌اند، این است که مزایای عمده این کتاب چیست که تا این درجه در تاریخ اقتصاد مورد ستایش واقع شده است؟ دیدگاه‌های اقتصادی اسمیت بیشتر از هر چهره دیگری با چالش‌های موافقان و مخالفان مواجه شده است. در ایران خودمان هم دامنه وسیعی از مخالفان و موافقان نظریات اسمیت در محیط‌های آکادمیک و دانشگاهی شکل گرفته که هر کدام با استناد به محتوای کتاب ثروت و ملل به رد یا قبول نظریات یکدیگر می‌پردازند. به نظر می‌رسد کتاب ثروت ملل دو ویژگی عمده داشته باشد؛ اول آنکه تحلیلی یا الگویی از طرز عمل اقتصادی است.
دوم توصیه سیاست تجارت آزاد و آزادی مطلق اقتصادی. اسمیت در پی ایجاد دیدگاهی درباره هدف اقتصادی و سیاسی علمی که برای او مستلزم ایجاد نظریه رشد ثروت ملی بود، تاکید داشت.
وی هدف بزرگ و اساسی اقتصادی، سیاسی هر کشوری را افزایش ثروت و قدرت هر کشوری می‌داند و اتفاقا راهکاری که برای این افزایش ثروت ارائه می‌کند، بازار‌های آزاد رقابتی و توسعه فعالیت‌های بخش خصوصی است.
تقسیم منابع سرآغاز رشد اقتصادی
به اعتقاد آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل مهم‌ترین جنبه زندگی اقتصادی، تقسیم کار است. به نظر وی تقسیم کار سر آغاز رشد اقتصادی، توسعه (ثروت) یا (فراوانی) در جامعه یا در دریای وسیع‌تر تجارت بین‌المللی است. اسمیت در بخشی از کتاب ثروت و ملل بحث درباره تقسیم کار را با مثالی بسیار ساده تولید سنجاق ته‌گرد در یک کارگاه کوچک تولیدی همراه می‌کند. 10نفری که با هم در یک کارگاه سنجاق‌سازی کار می‌کنند و نزدیک به 18 عمل ساده را میان خود تقسیم کرده‌اند می‌توانند روزانه حدود ۵۰هزار سنجاق بسازند. اگر قرار بود همه این اعمال را یک نفر به تنهایی بر عهده بگیرد و از هیچ دستگاهی استفاده نکند، شاید می‌توانست روزانه اندکی بیش از یک سنجاق بسازد. اسمیت می‌کوشد تا به ما نشان بدهد که رشد اقتصادی با استفاده از تقسیم کار، در جوامع پیشرفته در مقایسه با جوامع سنتی و قبیله‌یی تا کجا پیش رفته است. لازمه رشد اقتصادی تقسیم کار و میزان تقسیم کار وابسته به وسعت بازار است و تداوم رشد اقتصادی مستلزم بازاری است که پیوسته گسترش یابد و این یکی از دلایل هواداری اسمیت از تجارت آزاد است. اسمیت می‌کوشد، جامعه را متوجه مشارکت تمام اعضای جامعه در فرآیند تولید
ثروت است و به‌وسیله توسعه کسب و کار کوچک، متوسط و بزرگ می‌توان حجم بیشتری از سرمایه را ایجاد کرد.
معایب تقسیم کار
اما اسمیت 240سال قبل این واقعیت را دریافته بود که همه پیامد‌های این فرآیند خوشایند نیست. تقسیم کار امتیازات مادی را بیشتر می‌کرد. اما در عمل رشد شخصیت بسیاری از کارگران را باز می‌داشت. انسانی که تمامی وقتش را صرف کار تکراری می‌کرد که به چند عمل ساده محدود می‌شود، فرصتی ندارد که نیروی ادراکی خود را به کار اندازد و معمولا چندان کند ذهن و کودن می‌شود. اسمیت در ثروت ملل می‌گوید: درمان این درد این است که مقامات دولتی در هر ناحیه امکان تحصیلات را فراهم کنند و در این باره چندان پیش می‌رود که پیشنهاد می‌کند این تحصیلات اجباری شود.
علل افزایش کارآیی در کتاب ثروت ملل
وی علل افزایش کارآیی در اثر تقسیم کار را در ۳رویداد مختلف بیان می‌کند:
1- افزایش مهارت کارگر خاص
2- صرفه‌جویی در وقت
3- اختراع تعداد زیادی دستگاه که کار را تسهیل و مختصر می‌سازد و یک فرد را قادر به انجام کار افراد بیشتری می‌کند.
دست نامرئی
طبق عقیده آدام اسمیت اگر در بازار رقابت کامل وجود داشته باشد، افراد آزادانه به مبادله کالاهای خود مبادرت ورزند و حضور دولت به حداقل ممکن تقلیل یابد، مکانیسم قیمت‌ها در قالب عرضه و تقاضا به گونه‌یی اقتصاد را سامان می‌دهد که گویی «دست نامرئی» اقتصاد را به سوی یک تعادل پایدار هدایت می‌کند.
