ایران و ترکیه دو کشور همسایه‌اند که سده‌های متوالی رقیب یکدیگر بوده‌اند. در حالی که ایران در شرایط سختی قرار داشت رهبران سنتی ترکیه با تاسیس امپراتوری عثمانی از ایران جلو زدند. رقابت نفس‌گیر شاهان صفویه با شاهان عثمانی بخش قابل ملاحظه‌یی از تاریخ ایران به‌حساب می‌آید. در حالی که ایران و ترکیه در سال‌های پس از جنگ دوم جهانی رقابت تازه‌یی برای نیرومند شدن داشتند، این ایران بود که جایگاه بلندی پیدا کرد. از دهه 1980 به این طرف اما ورق برگشت و ایران در وضعی نامساعد در رقابت با ترکیه قرار گرفت. میزان جذب سرمایه خارجی به‌مثابه یکی از شاخص‌های کامیابی یا ناکامی در توسعه اقتصادی می‌تواند معیاری برای اندازه‌گیری در رقابت‌ها باشد. متاسفانه ایران از لحاظ این شاخص در موقعیت مناسبی قرار ندارد.
* میزان جذب سرمایه خارجی ایران حتی از کشور ویتنام که با روش کمونیستی اداره می‌شود نیز عقب‌تر است. گزارش حاضر که توسط معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق ایران تهیه شده است، نشان می‌دهد ایران باید تلاش بیشتری کند تا سهم خود را از جذب سرمایه خارجی جهانی دست‌کم به یک درصد برساند؛ رقمی که الان با آن فاصله بسیاری دارد. در گزارش حاضر علاوه بر مقایسه جذب سرمایه خارجی ایران، ترکیه و کره‌‌جنوبی بیشترین سرمایه خارجی در بخش‌های مختلف خدمات، صنعت و مواد اولیه نیز بررسی شده است.
جدول شماره 1 نشان می‌دهد، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران در سال‌های 2012 و 2013 از 9 کشور منتخب کمتر بوده است. برزیل و مکزیک به ترتیب بیشترین سرمایه خارجی در سال 2013 را به خود اختصاص داده‌اند، در حالی که جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی ایران در سال 2013 با 35درصد کاهش مواجه شده و به 1/3میلیارد دلار رسیده است. براساس گزارش آنکتاد، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران در سال 2013، عمدتا مربوط به اکتشاف و تولید نفت بوده و تحریم‌های خارجی اثری منفی بر جریان ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران داشته است، به‌طوری که جریان ورودی سرمایه‌گذاری در این سال، حدود یک‌سوم کاهش یافته و به سه‌میلیارد دلار رسیده است.
در جدول2 سهم کشورهای منتخب از کل جریان ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در جهان و نسبت سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به تولید ناخالص داخلی نشان داده شده است. سهم کشور ایران از کل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در جهان از سهم تمام کشورهای منتخب کمتر است. بیشترین سهم در سال 2013 به ترتیب مربوط به کشور برزیل و مکزیک است.
کشور ویتنام با توجه به تولید ناخالص داخلی اندک نسبت به کشورهای منتخب دیگر، بیشترین نسبت سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به تولید ناخالص داخلی را دارا است. پس از ویتنام، مالزی دارای بیشترین نسبت مذکور در میان کشورهای منتخب است. کمترین نسبت سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به تولید ناخالص داخلی متعلق به کشور ایران است.
جز سال‌های 2002 تا 2004 سطح سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در کشور ترکیه از کشور ایران بیشتر بوده و با نوسانات بیشتری نیز همراه بوده است. اگرچه در سال‌های اولیه دوره مورد بررسی، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در این دو کشور نسبتا به یکدیگر نزدیک بوده با رشد شدید سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی درکشور ترکیه طی سال‌های 2005 تا 2008 سطح سرمایه‌گذاری در این کشور فاصله زیادی از سطح سرمایه‌گذاری درکشور ایران پیدا کرده است. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران طی سال‌های 2005 تا 2008 روند نزولی داشته و پس از آن تا سال 2012 با شیب ملایمی افزایش یافته است. درسال 2013 سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در هر دو کشور رشد منفی داشته، اگرچه کاهش سرمایه‌گذاری در کشور ایران شدیدتر بوده است. در سال مذکور ارزش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در کشور ترکیه بیش از چهار برابر سرمایه‌گذاری در کشور ایران است.
در جدول3 و نمودار 1 موجودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی کشورهای ایران و ترکیه طی دوره 2013-2000 نشان داده شده است. همانطور که مشاهده می‌شود در ابتدای دوره موجودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران و ترکیه فاصله کمی از یکدیگر داشته است ولی از سال 2005 به بعد این فاصله بیشتر می‌شود به‌طوری که در سال 2013 موجودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ترکیه حدود سه برابر ایران است.
نقش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در برخی از متغیرهای اقتصادی
همانطور که درجدول 4 مشاهده می‌شود، فروش وابستگان خارجی در سال 2013 نسبت به سال قبل 9.4درصد افزایش داشته که بیشتر ناشی از رشد اقتصادی بالا و افزایش مصرف درکشورهای درحال توسعه و اقتصادهای در حال گذار بوده است. نرخ رشد 7.9درصدی دارایی‌های خارجی نیز منعکس‌کننده عملکرد قوی بازار سهام و در راستای نرخ رشد موجودی خروجی سرمایه است. اشتغال و ارزش افزوده وابستگان خارجی نیز در سال 2013 حدود 5 درصد رشد داشته که تقریبا برابر با نرخ رشد جریان خروجی سرمایه‌گذاری در این سال است.
سهم شرکت‌های وابسته‌های خارجی در رشد 2درصدی تولید ناخالص داخلی جهان در سال 2013 برابر با 0.55 واحد درصد و در رشد 2.5درصدی صادرات کالا و خدمات جهان در سال 2013 برابر با 0.8واحد درصد است. ارقام مذکور نقش و اهمیت جذب سرمایه‌گذاری خارجی را در بهبود متغیرهای کلان اقتصادی کشورها نشان می‌دهد.
همانطور که در جدول5 مشاهده می‌شود، در سال 2013، تولید داخلی 100 شرکت برتر فراملی که بر اساس دارایی، فروش و اشتغال داخلی اندازه‌گیری می‌شود، نسبت به تولید خارجی آنها رشد بیشتری داشته است. اثرات ناشی از استمرار پیامدهای منفی بحران‌های اقتصادی بر تولیدات و اشتغال اقتصادهای توسعه یافته موجب کاهش بین‌المللی‌سازی شده است که می‌تواند توسط برگشت برخی از سرمایه‌گذاری‌ها به مبادی سرمایه‌گذاری خارجی و تخصیص مجدد تولید این شرکت‌های فراملی در کشور مبدا توضیح داده شود. (به عبارت دیگر، سرمایه‌گذاری خارجی این شرکت‌ها کاهش یافته است.
جدول6 نشان می‌دهد که سطح بین‌المللی‌سازی در 100 شرکت بزرگ فراملی کشورهای در حال توسعه و اقتصادهای در حال گذار در سال 2012 نسبت به سال قبل باثبات باقی‌مانده است. اگرچه این اتفاق، نه ناشی از کاهش سرمایه‌گذاری خارجی، بلکه به علت افزایش سرمایه‌گذاری‌های داخلی بوده است. در واقع ارقام مطلق سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی هر دو رشد داشته، ولی رشد بالاتر سرمایه‌گذاری داخلی منجر به افزایش سهم سرمایه‌گذاری‌های مذکور از کل سرمایه‌گذاری در آنها شده است.
در حالی که دارایی خارجی این شرکت‌ها در سال 2012، 14درصد رشد داشته، این رشد مشابه رشد دارایی‌های داخلی این شرکت‌ها (13درصد) در همین سال بوده است. رشد فروش و اشتغال داخلی این شرکت‌ها نیز در کشور مبدا، از فروش و اشتغال خارجی آنها پیشی گرفته است. در حقیقت رشد 19درصدی فروش داخلی، نشان‌دهنده استحکام اقتصادهای در حال توسعه و در حال گذار است.
سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به تفکیک بخش‌های اقتصادی
بخش اولیه
در سطح جهانی ارزش سرمایه‌گذاری‌های سبز و ادغامی و اکتسابی در بخش اولیه، در سال 2013 افزایش پیدا کرد.
در کشورهای در حال توسعه، ارزش پروژه‌های سبز مربوط به بخش اولیه دوبرابر شد، به طوری که از 14میلیارد دلار در سال 2012 به 27میلیارد دلار در سال 2013 رسید. بر اساس جدول 7، با توجه به ارزش کل سرمایه‌گذاری‌های گرین فیلد در بخش اولیه در سال 2013 (29میلیارد دلار)، کشورهای در حال توسعه بیشترین سهم را از این نوع سرمایه‌گذاری در سال مذکور، به خود اختصاص داده‌اند. ارزش سرمایه‌گذاری‌های ادغامی و اکتسابی نیز در کشورهای در حال توسعه افزایش یافت، به‌طوری که از 2.5- میلیارد دلار در سال 2012 به 25میلیارد دلار در سال 2013 رسید.
بخش صنعت
سرمایه‌گذاری در بخش صنعت در سال 2013، با کاهش کوچکی در پروژه‌های گرین فیلد (4درصد) و افزایش بزرگ‌تری در پروژه‌های ادغامی و اکتسابی (11درصد) نسبتا باثبات باقی ماند.
در مورد پروژه‌های سبز، افزایش شدیدی در سرمایه‌گذاری در صنایع پوشاک و نساجی مشاهده شد، ولی در مقابل، کاهش قابل‌توجهی در سرمایه‌گذاری در صنایع خودرو در سال 2013 ثبت شد.
در مورد پروژه‌های ادغامی و اکتسابی، تفاوت زیادی بین کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته وجود داشت. در حالی که ارزش پروژه‌های ادغامی و اکتسابی در کشورهای توسعه یافته، بیشتر از 20درصد کاهش پیدا کرد، کشورهای در حال توسعه رشد زیادی را در این پروژه‌ها تجربه کردند که این رشد، بیشتر ناشی از سرمایه‌گذاری در صنایع مواد غذایی، سبزیجات، توتون و تنباکو بوده است.
بخش خدمات
بخش خدمات، همچنان بیشترین سهم را از پروژه‌های سبز ، ادغامی و اختصاصی در سال 2013، به خود اختصاص داد. ارزش پروژه‌های سبز در بخش مذکور افزایش 10درصدی داشت، در حالی که ارزش سرمایه‌گذاری‌های ادغامی و اکتسابی، کاهش 10درصدی را در این سال تجربه کرد. همانند بخش اولیه، افزایش ارزش پروژه‌های سبز نیز در بخش خدمات، ناشی از سرمایه‌گذاری‌های کشورهای در حال توسعه بوده است. به‌طور کلی موتور رشد سرمایه‌گذاری‌های سبز در کشورهای در حال توسعه در سال 2013، بخش خدمات بوده است.
کشورهای درحال توسعه
آفریقا
همانطور که در جدول8 و نمودارهای (5) و (6) مشاهده می‌شود، بخش خدمات قاره آفریقا بیشترین سهم را از جریان ورودی سرمایه‌گذاری پروژه‌های سبز (دوستدار محیط‌زیست) داراست. در اصل در سال 2013، بیشتر سرمایه‌گذاری‌ها در بخش‌های ساختمان، آب و برق و گاز، خدمات بازرگانی و مخابرات متمرکز شدند. کاهش ارزش پروژه‌های سرمایه‌گذاری سبز در بخش صنعت، ناشی از کاهش شدید جریانات سرمایه‌گذاری در صنایع منبع‌محور در سال 2013 مانند زغال‌سنگ و محصولات نفتی بوده است.
داده‌های سرمایه‌گذاری ادغامی و اکتسابی برون‌مرزی افزایش شدیدی را در بخش صنعت نشان می‌دهد که این افزایش ناشی از هدف‌گذاری صنعت فرآوری مواد غذایی، مواد ساختمانی (محصولات کانی غیرفلزی) و صنایع دارویی بوده است.
جدول 8- سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به تفکیک بخش‌های اقتصادی در آفریقا، میلیون دلار
سبز ادغامی و اکتسابی
آسیای غربی
همانطور که در جدول 9 مشاهده می‌شود، بخش خدمات بیشترین سهم را از پروژه‌های سرمایه‌گذاری سبز و ادغامی و اکتسابی در سال 2013 داراست.
