زهرا زاده‌غلام|
از آنجا که پیر شدن جمعیت دنیا در نیم قرن آینده موجب تغییرات بنیادین در جوامع بشری خواهد شد، مساله بازنشستگی و پرداخت مستمری یکی از دغدغه‌های اصلی دولت‌ها و شرکت‌های بیمه‌گر برای 50 سال آتی است. داشتن زندگی طولانی و سالم‌تر یکی از بزرگ‌ترین اهداف بشر در قرن بیست و یکم است و در عین حال دستیابی به آن چالش‌های مهمی را در ایجاد تعادل بین تعداد بازنشستگان و شاغلین پیش‌رو خواهد داشت.
از سال 2005 شرکت بیمه HSBC با این باور که مسن شدن جمعیت دنیا در نیم قرن آینده موجب تغییرات بنیادین جوامع بشری خواهد شد و ضروری است که شرکت خود را با این تغییرات هماهنگ کند مبادرت به انجام تحقیقاتی در زمینه بازنشستگی تحت عنوان «آینده بازنشستگی» کرده است. در تحقیق سال 2007 تحت عنوان «نسل جدید سالمندی» با نظرخواهی از 21000 نفر در گروه‌های سنی 40-79 سال در 21کشور جهان مبادرت به شناسایی ویژگی‌های جامعه بازنشستگان و تاثیر آن بر جوامع پرداخته است که نتایج کلی آن حاکی از آن است که پیری برخلاف آنچه اغلب تصوب می‌شود همراه با آنگونه مشکلاتی نیست که عنوان می‌شود. امروزه سالمندان در سنین 60 تا 70 سالگی از سلامت کامل برخوردار بوده و علاوه بر اینکه در خانواده نقش بسیار با ارزشی را دارند از نقش حمایتی بسیار مهمی در اجتماع نیز برخوردار هستند. بطوری که درصد قابل توجهی از ارزش اقتصادی را با تصدی مشاغل مختلف یا حتی کار به صورت داوطلبانه به خود اختصاص داده‌اند.
انجام این تحقیق با همکاری موسسه سالمندان آکسفورد موجب ایجاد همکاری سازنده جوامع در خصوص سالمندی گردید و به بررسی تاثیر سالمندان بر جوامع متمرکز بود.
یکی از مزایای بزرگ طول عمر این است که افراد اغلب پس از بازنشستگی سال‌های زیادی را به فعالیت‌های مختلف می‌پردازند، اعم از وقتی که در ازای دریافت حقوق یا بصورت داوطلبانه، مشغول کار هستند یا هنگامی که اوقات خود را صرف رسیدگی به خانواده یا استراحت می‌کنند. امروزه دیگر به بازنشستگی به عنوان دوران استراحت یا وابستگی نگاه نمی‌شود، بلکه نگرش افراد به طرز چشمگیری به این دوران به عنوان مرحله جدیدی از زندگی که باید آن را حفظ کرده و از آن لذت برد، تغییر کرده است.
تجربه زندگی در دوران بازنشستگی، پس از 60 سالگی تقریبا در همه دنیا، با وجود از دست دادن شرایطی نظیر از دست دادن کار، امنیت مالی و استانداردهای زندگی، بهتر از آن چیزی است که انتظارش را داریم. نتایج تحقیق نشان می‌دهد برای بیشتر افراد گروه سنی 60 تا 70 سالگی، صرفنظر از دوران کوتاهی که فرد ممکن است احساس درماندگی، تنگدستی و ضعف کند، زندگی سرشار از سلامت و کیفیت مناسب است و با در نظر گرفتن قابلیت‌ها و توانایی‌های آنان در فعالیت‌های مختلف اجتماعی، اعتقاد داریم که هفتاد سالگی برابر با اوایل دوره 50 سالگی است.
چنین نتایجی در تحقیق، مفاهیم ضمنی مهمی در بردارد. سالمندان گروه سنی 60 تا 70 ساله کمک بزرگی برای جامعه بوده و عموما سربار دیگران محسوب نمی‌شوند. صاحبنظران باید به این امر توجه کرده و خط‌مشی مشخصی در پی بگیرند تا سالمندان بتوانند تا جایی که تمایل دارند و می‌توانند در جامعه حضور فعال داشته باشند و کارفرمایان نیز مسوول ارج نهادن به آنان و شناساندن ارزش وجودی آنها در مراکز کار باشند زیرا سالمندان بیش از آنچه از خانواده و جامعه دریافت می‌کنند، به آنان خدمت می‌کنند.
مفاهیم ضمنی این مساله می‌تواند برای افراد دارای اهمیت بیشتری باشد و مرحله بعدی زندگی آنان را توأم با سلامتی و نشاط و همراه با فعالیت کند و همین موضوع است که لزوم برنامه‌ریزی برای این دوران را ضروری می‌سازد.
کمک میلیارد دلاری سالمندان
نظرخواهی «آینده بازنشستگی» نشان می‌دهد که سالمندان با کار داوطلبانه میلیاردها دلار به اقتصاد جهانی کمک می‌کنند. در سراسر جهان گروه‌های سنی 60 یا حتی 70 ساله با حضور در بازار کار و پرداخت مالیات به جامعه و اقتصاد کشور خود کمک می‌کنند.
بسیاری از سالمندان به‌جای دریافت کمک از خانواده و دوستان خود، به آنها کمک و یاری می‌رسانند.
سالمندان با کار داوطلبانه و بدون دریافت دستمزد، میلیاردها دلار به اقتصاد کشور خود کمک می‌کنند.
در سراسر جهان، میزان قابل توجهی از افراد سالمند به کار داوطلبانه مشغول هستند، یعنی کاری که در قبال آن پولی دریافت نمی‌کنند.
یک‌سوم کسانی که در حال حاضر بطور رایگان کار می‌کنند. در گذشته نیز به همین شکل مشغول به کار بوده‌اند و 50درصد این تعداد هفته‌یی نصف روز از اوقات خود را به این امر اختصاص می‌دهند.
در کشور انگلستان سالمندان بالای 60 سال، حدود 18 میلیون ساعت در هفته و در مجموع 792 میلیون ساعت در سال کار می‌کنند که با احتساب حداقل دستمزد 5/35 یورو در ساعت، نتیجه کار آنان 4/2 میلیارد یورو در سال ارزش اقتصادی به دنبال دارد.
در ایالت متحده نیز سالمندان بالای 60 سال، 3/67 میلیارد ساعت در سال به کار داوطلبانه مشغول هستند و با توجه به دستمزد 5/15 دلار در ساعت، ارزش کار این افراد برابر با 18/9 میلیارد دلار در سال است.
در کشورهای پیشرفته کار داوطلبانه نشانگر چگونگی حضور و فعالیت مردم در جامعه است. در کشورهای انگلیسی زبان، از سازمان‌هایی که به شکل داوطلبانه اداره می‌شوند به عنوان «بخش سوم» که تکمیل‌کننده واحدهای دولتی و بخش خصوصی که در امور رفاهی فعالیت می‌کنند یاد می‌شود. رایگان کار کردن در کشورهایی که دارای سیستم جامع‌تری از رفاه اجتماعی هستند مانند کشورهای اسکاندیناوی شاید غیرمتعارف باشد، اما پژوهش‌ها حاکی از این مطلب است که این مساله در آنجا نیز گسترش یافته است.
با این وجود در برخی کشورهای دارای اقتصاد در حال گذر که برای تهیه حداقل معیشت روزانه نیاز به تلاش بسیار است، کار داوطلبی نوعی تجمل و سرگرمی محسوب می‌شود زیر این کشورها عموماً فاقد ساختارهای بنیادین برای کار داوطلبانه هستند و برخی دیگر از کشورها اساسا با اینگونه کارها بیگانه‌اند.
بطور کلی می‌توان گفت هر اندازه کشوری دارای نظام رفاهی جامع‌تری باشد به همان میزان تعداد افراد شرکت‌کننده در فعالیت‌های داوطلبانه (در همه گروه‌های سنی سالمندان) افزایش می‌یابد. هرچند شاید این موضوع برخلاف انتظار باشد، چرا که به‌نظر می‌رسد هر چه دولت‌ها خدمات رفاهی بیشتری فراهم می‌کنند، علی‌القاعده نیاز کمتری به کار داوطلبانه احساس می‌شود. در کشورهای دارای اقتصاد پیشرفته تعداد افراد دارای کار داوطلبانه و مقدار زمان اختصاص داده شده به این امر بیشتر از سایر کشورها است.
بنابراین در کشورهای اروپایی و امریکایی شمالی که دارای اقتصاد پیشرفته هستند، تعداد کسانی که به‌صورت داوطلبانه فعالیت می‌کنند بسیار زیاد است. در حال حاضر سطح اشتغال به کار داوطلبانه از 27درصد برای گروه سنی 40 سال در دانمارک، نصف تعداد کسانی است که در سن 70 سالگی در کانادا به این کار مشغول هستند. به علاوه در این کشورها با افزایش سن شاهد کاهش بسیار اندکی در تعداد داوطلبین هستیم. در آسیا تعداد کمتری در این امور شرکت می‌کنند، اگرچه در ژاپن، فیلیپین، سنگاپور و کره جنوبی یک‌چهارم جمعیت مورد مصاحبه به صورت داوطلبانه فعالیت دارند. در دیگر کشورها نسبت افراد شرکت‌کننده در اینگونه امور بطور کل کمتر از یک پنجم است و در برخی گروه‌های سنی، در کشورهایی چون روسیه و ترکیه به پایین‌تر از 5 درصد هم می‌رسد.
نقش سالمندان در بازار کار
نقش سالمندان در فعالیت‌هایی که دستمزد به آنها تعلق می‌گیرند نیز در خور توجه است. اگرچه افراد بالای 60 سال حقوق‌بگیر نیستند و با کار داوطلبانه (بدون دستمزد)، کمک شایانی به جوامع خود می‌کنند اما گاهی در قبال کارهایی که انجام می‌دهند دستمزد دریافت می‌کنند. بطور کلی می‌توان گفت بین گروه سنی و نسبت افرادی که با دریافت حقوق کار می‌کنند ارتباط روشنی وجود دارد. به تفکیک 11 درصد گروه سنی در دهه 70 سالگی یک‌سوم افراد 60 ساله دوسوم افراد 50 ساله و سه‌چهارم افراد 40 ساله (به صورت تمام وقت، نیمه‌وقت یا یک بار در هفته) در برخی مشاغل فعالیت نموده و دستمزد دریافت می‌دارند.
نسبت‌های بزرگ‌تر برای افراد بالای 60 سال در کشورهایی که اقتصاد پیشرفته‌یی دارند، نمود بیشتری دارد. در بین این کشورها، سه‌چهارم افراد بالای 50 سال و نیمی از افراد بالای 60 سال مشغول به کار هستند که این میزان برای افراد بالای 70 سال بطور چشمگیری پایین می‌آید. البته تمایزاتی در این معیارها وجود دارد، بطوری که در فرانسه بطور غیرعادی، نسبت افراد مسنی که در گروه‌های سنی مختلف کار می‌کنند، پایین است، به این ترتیب که 67 درصد افراد در سنین 50،
9درصد در دوران 60 سالگی و یک درصد در دوران 70 و پیشرفته هستند، این وضعیت پیچیده‌تر است. در همه جا جز کشور روسیه، نسبت افرادی که در 50 سالگی هنوز کار می‌کنند نسبت به کشورهایی که اقتصاد پیشرفته دارند، به مراتب کمتر است. در مورد افراد 60 ساله جز کشورهای ترکیه، چین و تایوان و هنگ کنگ این نسبت مشابه کشورهای پیشرفته است. اما افرادی که دوران 70 سالگی خود را می‌گذرانند، در مقایسه با کسانی که در کشورهای پیشرفته زندگی می‌کنند کمتر تمایل به کار دارند. این نسبت در کشورهای مکزیک و فیلیپین بالاتر است.
پیش از موعد؟
بازنشستگی پیش از موعد در سراسر دنیا گزینه انتخابی افراد نیست. این تفاوت‌ها در سطح ملی و در کار دولت و
خط‌مشی کارفرمایان به وضوح منعکس می‌شود و بسته به چگونگی طرح‌های بازنشستگی پیش از موعد و وضعیت سلامتی در بین افرادی که در نواحی مختلف موردنظرخواهی قرار گرفته‌اند متفاوت است. با آنکه در گذشته، در اغلب کشورها، نسبت بیشتری از مردم، زودتر از موعد مقرر بازنشسته می‌شدند، ولی این نسبت در آینده متصور نیست.
طرح‌های بازنشستگی پیش از موعد در سال‌های 1970 تا 1980 به عنوان راه‌حل مشکل بیکاری و برای جایگزینی کارمندان با سابقه با کارگران جوان‌تر مطرح شدند و از آن زمان، بازنشستگی پیش از موعد جای خود را در فرهنگ و انتظارات مردم پیدا کرد. با این حال مدارکی وجود دارد که بازنشستگان زود هنگام، پس از مدتی، از کار خود پشیمان می‌شدند و به همین دلیل نسل‌های بعدی نیز به تدریج از انجام این کار صرفنظر می‌کردند.
بطور کلی، تقریبا نیمی از افراد گروه‌های سنی 40 تا 50 سالگی که هنوز کار می‌کنند، امیدوارند تا حد امکان به کار خود ادامه دهند، قابل توجه است که تمایل به بازنشسته شدن در سنین بالاتر در بسیاری از کشورها نیز وجود دارد و بیشتر از 29 درصد مردم انتظار دارند که وقتی به اندازه کافی پیر شدند، بازنشسته شده و مستمری دریافت کنند. در مقایسه با 16 درصد افراد بالای 60 سال که پیش از موعد بازنشسته شدند، تنها 12 درصد موافق بازنشسته شدن پیش از موعد هستند.
همانطور که اشاره شد موضوع بازنشستگی پیش از موعد توسط دنیای غرب در سال‌های 1970 تا 1980 مطرح و گسترش پیدا کرد. این مساله در مفهوم‌سازی بازنشستگی، به عنوان یک امر عادی برای نسل مسن‌تر مفید به نظر می‌رسید و بسیاری از مردان و زنان در سنین 50 تا 60 سالگی به این موضوع می‌اندیشیدند که آیا امکان دارد آنها نیز مانند والدین خود بتوانند زودتر از موعد مقرر کار خود را ترک و بازنشسته شوند؟ یا اینکه اصلا تمایلی به این کار دارند یا خیر؟اما در حال حاضر شواهد زیادی تمایل بالای افراد به ادامه کار در زمان بازنشستگی و تا زمانی که این توانایی وجود دارد را نشان می‌دهد. در کل اقتصاد دنیا 70 درصد افرادی که مشغول کار هستند، مایل به ادامه کار بوده و نمی‌خواهند زودتر از موعد بازنشسته شوند. همچنین 67 درصد افراد بالای 60 سال می‌خواهند در حد توانایی خود و تا حد امکان کار کنند.
سلامتی و استقلال سالمندان
افراد مسن توانایی اداره زندگی خود را دارند، احساس سلامت کرده و از زندگی خود لذت می‌برند.
امروزه افراد پس از 60 سالگی قادر به انجام اموری هستند که پیش از آن اختصاص به گروه سنی 50 و 60 سال داشت مثل کار کردن، کمک به خانواده و شرکت در برنامه‌های ورزشی و...
وضعیت سلامت، کنترل و استاندارد زندگی پس از 60 سالگی می‌تواند بهتر شود. نظرخواهی «آینده بازنشستگی» نشان می‌دهد که افراد در سنین 60 تا 70 سال، بطور کلی احساس سلامتی می‌کنند و تنها تفاوت‌های جزیی بین آنها و افراد در سنین 40 تا 50 سال در کنترل و نوع استانداردهای زندگی وجود دارد. در واقع این موارد برای برخی پس از 60 سالگی بهتر هم می‌شود.
در کشورهای دارای اقتصاد در حال گذر افراد ساکن در حومه شهر از وضعیت سلامت بهتری نسبت به خیلی از کسانی که در روستاها زندگی می‌کنند برخوردار هستند. با این وجود در سطح جهانی، هنوز می‌توان شاهد این بود که افراد در سنین 60 تا 70 سالگی، اغلب زندگی مستقلی دارند و نسبت به خود و آینده‌شان خوش‌بین هستند.
داشتن استقلال در سنین پیری، کلید اصلی یک زندگی خوب و با احساس مسوولیت است. مستقل بودن، این اجازه را می‌دهد که با پیشامدهای ناراحت‌کننده بتوان مقابله کرد و کمک می‌کند که در زندگی از احساس خوبی برخوردار بود. داشتن استقلال با فعالیت و سلامتی در سنین پیری مرتبط است و باعث کنترل بیشتر ر امور زندگی می‌شود. زمانی که احساس می‌کنیم در نحوه فعالیت و انجام کارهای روزمره خود حق انتخاب داریم، احساس تندرستی و کیفیت زندگی ارتقا می‌یابد. بالا رفتن سن اگر توام با بیماری و ناتوانی جسمی نباشد هیچ مانعی برای انجام کارهای روزمره زندگی نیست.
گرچه کمرنگ شدن هویت و کاهش عزت نفس افراد در نیتجه بازنشستگی به دلیل مسائل و مشکلات مالی جدید و از دست دادن نقش اجتماعی به عنوان یک پدیده استرس‌زا شناخته شده است، اما نتایج به دست آمده از نظرخواهی «آینده بازنشستگی» بیانگر این مطلب است که اگر برای دوران بازنشستگی برنامه‌ریزی اصولی و منطقی شود و افراد برای این دوران آمادگی‌های لازم را کسب کنند، از نتایج مثبت آن نه تنها افراد بلکه اجتماع نیز منتفع خواهد شد و اینکه افراد در گروه سنی 60 تا 70 سالگی، نه تنها باری به دوش دیگران نیستند، بلکه کمک فوق‌العاده‌ای برای جامعه خود محسوب می‌شوند. حتی عموما بیشتر سالخوردگان تا سن 80 سالگی و گاهی پس از آن نیز شخصا از عهده کارهای خود برمی‌آیند.
نتیجه باارزش بررسی انجام شده حاکی از آن است که سالمندان اکثرا دارای توانایی‌های قابل قبولی هستند و می‌توان از تجارب ارزشمند آنها در بسترها و زمینه‌های مناسب سود برد. در ایران هم این بسترها باید از سوی سازمان‌های مربوط با هماهنگی‌های لازم فراهم شود. حتی صندوق‌های بازنشستگی هم می‌توانند در این زمینه همان‌گونه که سازمان بازنشستگی کشوری پیش قدم بوده است، اقدام کنند.
اما به هر حال ذکر این نکته ضروری است که حداقل شرایط لازم برای شکوفایی تجربیات و دانش سالمندان نیز بهره‌مندی آنان از سلامت جسمانی و روحی است که خود مستلزم توجه ویژه است.
