گروه اقتصاد اجتماعی| هادی آذری|
حشره خوردن یا نخوردن، مساله این است. هرچند که بسیاری خوردن حشرات را یکی از راه‌های نجات زمین می‌دانند اما این راه‌حل مورد اتفاق‌نظر برخی کارشناسان تغذیه و کارشناسان مذهبی نخواهد بود. گروه اول معتقدند پروتیین‌های موجود در حشرات نمی‌تواند جایگزین خوبی برای گوشت باشد و گروه دوم یعنی کارشناسان مذهبی البته در دین مبین اسلام خوردن حشرات را جایز نمی‌دانند. در بیست‌و یکمین کنفرانس تغییرات آب و هوایی پاریس علاوه بر تاکید بر کاهش افزایش دمای زمین تنها به 2درجه تا سال 2050 از مصرف حشرات به عنوان روشی برای کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی و تولید گازهای گلخانه‌یی یاد شده بود. پیش‌تر نیز سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل (فائو) از قرار گرفتن حشرات در سبد و رژیم غذایی را راهی برای کاهش میزان گرسنگی در جهان اعلام کرده بود. علاوه بر این از آنجا که پرورش حشرات در قیاس با پرورش احشام به منابع زیستی ازجمله آب، خوراک و مواد معدنی کمتری نیاز داشته و با تولید گازهای گلخانه‌یی کمتری همراه است به گمان برخی از کارشناسان غربی جایگزین کردن گوشت با پروتیین حشرات می‌تواند در مبارزه با سوءتغذیه، کاهش آلودگی هوا و بالا رفتن سطح بهداشت جهانی نقش
موثری ایفا کند. این درحالی است که به گزارش این سازمان درحال حاضر نزدیک به 2میلیارد نفر از مردم سراسر جهان انواع حشرات را در رژیم غذایی خود جایگزین مصرف انواع گوشت کرده‌اند. سوسک، زنبور، مورچه، ملخ، جیرجیرک، مگس، زنجره‌ها و سنجاقک‌ها از جمله حشراتی هستند که بیش از سایر حشرات در جهان توانسته‌اند جای خود را در رژیم‌های غذایی انسان‌ها پیدا کنند. با این حال هرچند خود این مساله که آیا حشرات می‌توانند به منبع جایگزین مناسبی برای پروتیین گوشت بدل شوند هنوز در هاله‌یی از ابهام قرار دارد با توجه به موازین اسلامی که خوردن حشرات را جایز نمی‌دانند به نظر کشورهای اسلامی ازجمله ایران برای ایجاد امنیت غذایی و کاهش گازهای گلخانه‌یی باید به روش‌ها و تمهیداتی به غیر از پرورش حشرات متوسل شوند.
در کنار پدیده‌های مخرب و تهدیدکننده‌یی چون گرم شدن زمین، خشکسالی‌های سوزان و طولانی‌مدت، آلودگی‌های صنعتی، مساله و دغدغه تامین منابع غذایی کافی برای ساکنان کره خاکی نیز به یکی از چالش‌های اساسی بدل شده است که جهان در دهه‌های اخیر با آن مواجه بوده و در دهه‌های آتی نیز با توجه به رشد سرسام‌آور جمعیت بر شدت آن نیز افزوده خواهد شد. تحقیقات حاکی از آن است که هر ساله در میانه تابستان، نیاز ما به منابع زیستی از آنچه زمین می‌تواند در اختیار ما بگذارد، فراتر می‌رود. امسال نیز گفته شده بود که بعد از پانزدهم آگوست، زمین با کسری در منابع زیستی مواجه خواهد بود. درحالی که جمعیت زمین روندی صعودی را دنبال کرده و تخمین زده می‌شود که جمعیت زمین تا سال 2015 به 9میلیارد نفر یعنی 2میلیارد نفر بیشتر از ساکنان فعلی زمین افزایش یابد، کاهش سطح منابع زیرزمینی آب، تضعیف حاصلخیزی زمین‌های زراعی در نتیجه کشت‌های غیراصولی در کنار روند رو به رشد بیایان‌زایی، تهدید گرسنگی و کمبود منابع غذایی را بیش از پیش پررنگ کرده است.
به گفته بسیاری از دانشمندان، رژیم غذایی فعلی مردم کشورهای توسعه‌یافته به واسطه وابستگی شدید به گوشت بسیار ناپایدار است زیرا این علاقه شدید به گوشت، مصرف حجم وسیعی از منابع خاکی، غلات و آب را می‌طلبد. حال پرسش اصلی این است که آیا منابع زمین می‌تواند پاسخگوی این افزایش نیاز باشد یا نه !
با نگاهی به آمارهای موجود و با توجه به اینکه با جمعیت فعلی جهان، همین حالا هم بیش از 2میلیارد نفر در این کره خاکی از گرسنگی رنج می‌برند، اگر معجزه‌یی رخ ندهد جواب این پرسش تا حدودی مشخص خواهد بود. در چنین شرایطی که منابع زمین ناتوان از تامین غذا ساکنان زمین خواهد بود، مطرح کردن حشرات به عنوان راه‌حل مشکل کمبود منابع غذایی می‌تواند کورسویی از امید را به‌خصوص برای ملل کمتر توسعه یافته روشن نگاه دارد. مساله‌یی که حتی شاید شنیدنش نیز برای عده‌یی مشمئزکننده باشد چه برسد به خوردنش.
تگزاس و تولید 7 میلیون تن جیرجیرک در هفته
از سال 2003 تا به امروز گزارش‌ها و مطالب متنوعی درخصوص اینکه چطور نظام غذایی علاوه بر گوشت قرمز، مرغ و ماهی، رفته رفته حشرات را نیز دربرمی‌گیرد، منتشر شده است. در همین راستا مزارعی در اونتاریای کانادا و تگزاس امریکا گام‌هایی را در راستای پرورش حشرات با هدف ایجاد یک نظام غذایی پایدارتر برداشته‌اند. به عنوان مثال گروه اسپایر در تگزاس درحال حاضر از توانایی و ظرفیت تولید 7میلیون تن جیرجیرک در هفته برخوردار است. این جیرجیرک‌ها درحال حاضر به شکل پودر برای مکمل‌های غذایی، طعم‌دهنده‌ها، غذاهای آماده، مکمل‌های رژیمی و چاشنی‌ها عرضه می‌شوند. با این حال هنوز تا اینکه حشرات بتوانند به عنوان منبع تامین کالری، پروتیین، ویتامین و مواد معدنی به وعده‌های غذایی راه یابند، راه زیادی داریم. هرچند بشر سنتا با مصرف تولیدات حشرات کاملا بیگانه نبوده و خوردن عسل مصداق بارز آن است اما هنوز هم در باور عمومی، خوردن حشراتی مثل سوسک و جیرجیرک به عنوان یک کار چندش‌آور و محیرالعقول دیده می‌شود.
غذا بخشی از فرهنگ روزمره
به نظر کلید اینکه مردم حشرات را مانند گوشت در وعده‌های غذایی خود بپذیرند تا حد زیادی به مساله بازاریابی و آگاهی‌بخشی وابسته است که در این زمینه رسانه‌ها می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند. به عنوان مثال تاکید بر این مساله که حشراتی مانند جیرجیرک 6 بار کمتر از گاو به غذا نیاز دارند می‌تواند عامل مهمی برای ترغیب مردم به مصرف حشرات باشد. درحالی که تولید یک‌سوم پوند گوشت قرمز نیازمند مصرف 869 گالن آب است، تولید یک‌چهارم پوند جیرجیرک خوراکی تنها به یک حوله خیس نیاز دارد. علاوه بر این تاکید بر تاثیر حشرات در مقابله با پدیده جنگل‌زدایی که بخشی از آن به‌خاطر تبدیل شدن جنگل‌ها به مزارع پرورش دام است ازجمله عواملی است که می‌تواند مورد توجه افکار عمومی قرار گیرد. با این حال تحقیقات صورت گرفته نشان می‌دهد که با وجود اینکه 79درصد مردم امریکا خواستار آن هستند که رسانه‌ها بیشتر به مسائل محیط‌زیستی بپردازند، رسانه‌های تصویری و مکتوب کمتر از یک درصد از اخبار خود را با به مسائل محیط‌زیستی اختصاص می‌دهند. شارلوت ژین، پژوهشگر دانشگاه آکسفورد که به مطالعه فرهنگ‌های حشره‌خور در سراسر جهان پرداخته است بر این باور است که می‌توان اهمیت
اجتماعی هر نوع غذایی را به افراد آموخت. به عنوان مثال وی سنت خوردن زنبورعسل در میان ژاپنی‌ها را چندان با جمع‌آوری صدف یا ماهیگیری متفاوت نمی‌داند. نباید فراموش کرد که در جهان امروز غذا به بخشی از فرهنگ روزمره بدل شده و تصاویری که از وعده‌های غذایی در شبکه‌های اجتماعی چون اینستاگرام به‌اشتراک گذاشته می‌شود، خود موید این مساله است. از دیگر سو، این رسانه‌ها هستند که به فرهنگ روزمره شکل می‌دهند. بنابراین مادامی که رسانه‌های جمعی پرداختن به مسائل محیط‌زیستی را جزو اولویت‌های خود قرار ندهند، شانس حشرات برای بدل شدن به یک منبع غذایی بسیار کم است.
پیش‌تر نیز گزارشی از طرف «مرکز تحقیقات بازیافت مواد غذایی» در بریتانیا که به ارزیابی توسعه سیستم غذایی در ۱۰سال آینده می‌پردازد، متقاعد کردن مصرف‌کننده‌ها به خوردن حشرات را مشکل اصلی این مساله عنوان کرده بود. ریچارد سوانل، مدیر سیستم‌های غذای پایدار مرکز بازیافت در این رابطه با اشاره به اینکه جهان تا سال ۲۰۲۰ در معرض خطر محدودیت زمین‌های کشاورزی و تولید محصولات قرار خواهد گرفت، می‌گوید: «اگر بتوانیم به یک منبع غذایی پروتیینی دسترسی داشته باشیم که بتواند به عنوان جایگزین، وابستگی ما را به استفاده از زمین کاهش دهد، گزینه بسیار خوبی
خواهد بود.»
براساس گزارش تغییرات اقلیمی سازمان ملل که سال گذشته منتشر شد، مهار کردن اشتهای مردم دنیا برای خوردن گوشت عامل بسیار مهمی برای مبارزه با تغییرات آب و هوایی است. مصرف گوشت نیاز انسان را به استفاده از آب و زمین چندین برابر می‌کند و در این بین گوشت گاو به ویژه مساله جدی‌تری است، به طوری که استفاده از گوشت گاو ۲۸برابر بیشتر از استفاده از انواع دیگر گوشت‌ها به زمین نیاز دارد و ۱۶۰برابر بیشتر کربو هیدرات تولید می‌کند. در سال 2010 بود که یک دانشمند هلندی به نام مارسل دیک با اشاره به اینکه درحال حاضر حدود 70درصد از زمین‌های کشاورزی در سراسر جهان درحال حاضر برای تولید گوشت و پرورش احشام مورد استفاده قرار می‌گیرند از مصرف حشرات به عنوان جایگزینی مناسب برای گوشت یاد کرده بود. وی با بیان اینکه 10کیلوگرم خوراک فقط یک کیلوگرم گوشت لخم گاو یا 5 کیلوگرم گوشت مرغ تولید می‌کند از تولید 9 کیلوگرم ملخ با همین مقدار خوراک خبر داده بود.
یک سوم زمین‌های جهان در تصرف احشام
طبق گزارش مجله تایم، نزدیک به یک‌سوم زمین‌های جهان به پرورش احشام ازجمله گاو، خوک، طیور اختصاص دارد که سهم‌شان در رژیم غذایی مردمان غرب همواره در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده است. این درحالی است که این احشام علاوه بر مصرف بخش زیادی از غلات 30درصد از منابع آبی که به صورت مستقیم می‌تواند به مصرف انسان برسد را نیز مصرف می‌کنند. از این بدتر احشام منبع تولید متان‌اند که یک گاز گلخانه‌یی قوی محسوب می‌شود. درحالی که تولید یک کیلو گوشت گاو نیازمند مصرف 10کیلوگرم غلات است با همین میزان غلات می‌توان 9 کیلو ملخ تولید کرد. از دیگر سو در شرایطی که بالا آمدن سطح اقیانوس‌ها و دریاها کاهش زمین‌های قابل کشت را به دنبال دارد، سیر کردن جمعیت درحال افزایش جهان با گوشت نه تنها کاری غیرمسوولانه بلکه غیرممکن خواهد بود.
از این گذشته، نگرانی‌ها درخصوص امنیت غذایی در سال‌های اخیر تا بدان حد بوده است که سازمان ملل را بر آن داشت تا در سال 2014 به جمع برگزارکنندگان کنفرانسی با عنوان «تغذیه جهان با حشرات» بپیوندد. حشرات از آن رو در سال‌های اخیر در کانون توجه قرار گرفته‌اند که در قیاس با احشام حیوانات، گازهای گلخانه‌یی کمتری تولید کرده و میزان آب کمتری مصرف می‌کنند در نتیجه تاثیر مخرب کمتری بر محیط‌زیست دارند. به علاوه تولید علوفه‌یی که برای تغذیه احشام به کار می‌رود نیازمند مصرف آب و انرژی زیادی است. با این حال اینکه حشراتی مانند جیرجیرک بتوانند جایگزین گوشت احشام شوند هنوز در هاله‌یی از ابهام قرار دارد. طبق پژوهشی که اخیرا در نشریه پلاس وان منتشر شده، حشرات نمی‌توانند جایگزین احشام شوند. در واقع آزمایشات صورت گرفته بر جیرجیرک‌هایی که با رژیم‌های غذایی مختلف پرورش یافته‌اند از نتایج ناامیدکننده‌یی در میزان تولید پروتیین به دست آمده از این حشرات حکایت می‌کند.
در آزمایشی که در همین رابطه صورت گرفت، پژوهشگران جیرجیرک‌ها را با 5 رژیم غذایی مختلف ازجمله ذرت، سویا و پسماند غذا تغذیه کردند. جیرجیرک‌هایی که با پسماند غذای فرآوری شده تغذیه شدند، هیچ برتری در زمینه میزان تولید پروتیین نسبت به مرغ نداشتند. در مقابل اکثر جیرجیرک‌هایی که با پسماند غذای عادی تغذیه شده بودند، پیش از آنکه قابل خوردن باشند از بین رفتند. و جیرجیرک‌هایی که با رژیم غذایی غلات‌محور یعنی چیزی شبیه آنچه برای پرورش طیور استفاده می‌شود، تغذیه شده بودند با نزخ 35درصدی تبدیل پروتیین، عملکردشان در تبدیل کردن خوراک به پروتیین تنها مقدار اندکی از عملکرد مرغ‌ها بهتر بود. دکتر مارک لاندی از گروه کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه کالیفرنیا در این رابطه می‌گوید: «به نظر با توجه به یافته‌های تحقیقات و دانش موجود ما درخصوص نقش حشرات در ایجاد ثبات و امنیت غذایی بیش از حد اغراق و بزرگ‌نمایی شده است.» در واقع به نظر این استاد دانشگاه کالیفرنیا، حشرات نمی‌توانند نقش موثر و پررنگی در آینده نظام غذایی جهان ایفا کنند. به گفته دیویس از دانشگاه کالیفرنیا، وارد کردن حشرات به رژیم‌ها و نظام اصلی غذایی پیچیده‌تر از آن است که
قبلا تصور می‌شد. پژوهشگران بر این باورند مقرون به‌صرفه بودن پرورش حشرات نسبت به پرورش دام تنها در صورتی ممکن خواهد بود که حشرات از پسماند ارگانیک تغذیه شوند زیرا اعمال هرگونه فرآوری نیازمند صرف انرژی و هزینه‌یی است که عملا برتری حشرات به احشام را از میان می‌برد.
جایگزین کردن گوشت مرغ با جیرجیرک در شرایطی که از یک رژیم غذایی تقریبا واحد برخوردار باشند، چندان محلی از اعراب نخواهد داشت. به عبارت دیگر پرورش حشرات تنها زمانی می‌تواند به تغذیه بشر در سطحی اقتصادی و زیست‌محیطی کمک کند که با رژیم غذایی متفاوت با احشام صورت گیرد که این مساله به نوبه خود نیازمند نوآوری‌های بیشتر در زمینه پرورش حشرات است. هر چند سازمان ملل نیز به تبلیغ و ترویج حشره‌خواری به عنوان راهی برای ایجاد یک نظام غذایی جهانی پایدار می‌پردازد با این حال شواهد و قرائن علمی این مساله را تایید نمی‌کند. پروفسور مایکل پارلا از پژوهشگران فعال در این حوزه با اشاره به اینکه خیلی‌ها بر این باورند که حشرات به خصوص جیرجیرک‌ها نسبت به احشامی چون گاو در تبدیل غذا به پروتیین از کارایی بالاتری برخوردارند، اطلاعات و داده‌های موجود در این زمینه را برای اثبات این قضیه کافی نمی‌داند. در واقع تحقیقات صورت گرفته در این زمینه حاکی از آن است که میزان پروتیین و زیست‌توده تولید شده در حشرات تا حد زیادی به رژیم غذایی آنها بستگی دارد.
با این حال بسیاری از مردمان کشورهای جهان به‌خصوص کشورهای شرقی، حشرات را به عنوان بخشی از وعده‌های غذایی اصلی خود پذیرفته‌اند. درحال حاضر حدود 1400گونه مختلف از حشرات در سراسر جهان بخشی از رژیم غذایی انسان‌ها را تشکیل می‌دهند.
بدون تبصره، حرام است
گذشته از تاثیرات مثبت جایگزین کردن گوشت با حشرات در رژیم غذایی و گذشته از ابهاماتی که درخصوص نقش مثبت زیست‌محیطی این اقدام، حرام بودن خوردن حشرات در دین مبین اسلام که درستی احکامش بارها و بارها توسط یافته‌های علمی تایید شده است، جای هیچ گونه حرف و حدیثی را باقی نمی‌گذارد و این مساله‌یی است که در تماس خبرنگار «تعادل» با دفتر دو نفر از مراجع عالیقدر شیعه به منظور استفتاء درخصوص این مساله تایید شد. دفاتر دو مرجع عالیقدر شیعه حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی و حضرت آیت‌الله العظمی نوری‌همدانی خوردن حشرات را حرام اعلام کردند. دفتر آیت‌الله العظمی مکارم‌شیرازی در پاسخ به این مساله که روایت‌هایی درخصوص خوردن ملخ در عربستان وجود دارد با اشاره به اینکه ملخ ترجمه درستی از معادل عربی این واژه نبوده و به نوعی خاص و منحصربه فرد از ملخ اشاره دارد که با آن ملخ موجود در مزارع متفاوت است احتمال پیامدهای مثبت زیست‌محیطی خوردن حشرات را برای حلال شدن خوردن حشرات کافی ندانسته و بر حرام بودن آن تاکید کرد.
با وجود آنچه گفته شد حتی اگر حشرات و به‌خصوص جیرجیرک‌ها در نتیجه نوآوری‌های صورت گرفته در زمینه تغذیه حشرات اگر به منبع مناسبی برای تامین پروتیین بدل شوند به گفته بسیاری از کارشناسان تغذیه هنوز مشخص نیست که آیا این پروتیین می‌تواند جایگزینی مناسب برای پروتیین موجود در گوشت باشد. در واقع درخصوص اینکه پروتیین موجود در حشرات می‌تواند چه تاثیری در سوخت و ساز بدن داشته باشد، هنوز تحقیقات و پژوهش‌های جامعی صورت نگرفته که مناسب بودن این نوع پروتیین را برای بدن اثبات کند. پیش از این نیز عنوان شده بود که سویا می‌تواند جایگزین مناسبی برای گوشت قرمز باشد. این درحالی است که به نظر بسیاری کارشناسان تغذیه هرچند سویا می‌تواند منبعی غنی از پروتیین قلمداد شود با این حال این نوع پروتیین به هیچ عنوان پروتیینی مناسب برای بدن انسان محسوب نمی‌شود و نمی‌توان آن را جایگزین کاملی برای گوشت احشامی چون گاو، گوسفند یا ماهی دانست. اما این مساله‌یی است که به‌دلیل برخی ملاحظات اجتماعی کمتر
بدان پرداخته می‌شود.
