گروه انرژی نسیم بنایی
دانشکده انرژی دانشگاه صنعتی‌شریف از آن دسته دانشکده‌هایی است که به دلیل حضور استادهایی فعال، به صورت مستمر کارشناسان و استادهای مختلف حوزه انرژی را از نقاط مختلف دنیا دعوت می‌کند و به دانشجویانش این فرصت را می‌دهد که از تجارب آنها بهره ببرند. اکنون که سال تحصیلی جدید آغاز شده است این روند ادامه دارد. روز سه‌شنبه 14 مهر دانشجویان سحرخیز رأس ساعت 30 و 7 دقیقه در کلاس کوچکی حاضر شده بودند تا از صحبت‌های کاستیس استامبولیس مدیر اجرایی موسسه انرژی جنوب شرق اروپا (IENE) استفاده کنند. حلقه زردرنگ باریک ساده‌یی در دست داشت، ظاهرش نیز مثل همان حلقه ساده بود؛ در مورد موضوعی که ارائه می‌داد اطلاعات و تسلط کافی داشت و به آرامی و بدون وقفه اسلایدها را نشان داده و در مورد «امنیت انرژی اروپا و نقش و جایگاه ایران» توضیح می‌داد.
ایران یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان گاز و برق است؛ برای استمابولیس همین دلیل کافی بود تا به عنوان یکی از فعالان این حوزه به این کشور سفر کند. او صحبت‌های خود را با توضیح مختصری در مورد موسسه انرژی جنوب شرقی اروپا آغاز کرد و سپس بحث امنیت انرژی اروپا را ادامه داد. بر اساس گفته‌های این مدیر 66 ساله، تقاضای انرژی در اروپا برای سال‌های آتی هم در میان‌مدت و هم در درازمدت رو به رشد است. از آنجا که تولید داخلی و بومی نفت و گاز در اروپا به نهایت خود رسیده و اکنون در حال کاهش است، نیاز به واردات این کالاهای اساسی رو به افزایش می‌رود. امروزه 28 دولتی که عضو اتحادیه اروپا هستند بیش از 58 درصد از منابع انرژی خود را از طریق واردات تامین می‌کنند. علاوه بر آنکه این رقم در حال افزایش است، میزان تولید داخلی نفت و گاز و مهم‌تر از آن زغال‌سنگ رو به کاهش است. به این ترتیب وقتی صحبت از امنیت انرژی در اروپا در درازمدت به میان می‌آید، واردات گاز بیش از پیش مورد توجه قرار می‌گیرد.
همان‌طور که گفته شد در اروپا شکافی میان تولید داخلی و واردات وجود دارد. استامبولیس با اشاره به اینکه بسیاری از افراد معتقدند این شکاف عادی است و جای نگرانی وجود ندارد، گفت: «این شاید درست باشد اما در هر منطقه‌یی دوران بحرانی به وجود خواهد آمد که باید منابع خود را داشته باشد چرا که فقط می‌تواند روی همان منابع حساب باز کند. در نتیجه باید سیاستی وجود داشته باشد تا بین تولید داخلی و واردات تعادلی برقرار شود.» به این ترتیب اروپا چاره‌یی ندارد جز اینکه واردات خود را برای برقراری امنیت انرژی افزایش دهد. روسیه یکی از کشورهایی است که سالانه 150 بی‌سی‌ام گاز به اروپا وارد می‌کند اما اتحادیه اروپا به دلایل سیاسی تمایلی به افزایش این میزان ندارد. استامبولیس در این باره این‌طور توضیح داد: «وقتی شما کالایی را از کشوری وارد می‌کنید باید مساله امنیت تحویل را نیز در نظر بگیرید یعنی نباید وقفه‌یی در تحویل گرفتن کالا به وجود بیاید. اروپا در این باره تجربه بدی در سال‌های 2006 و 2009 داشت.» مدیر موسسه IENE به زمانی اشاره کرد که روسیه در تحویل گاز به اروپا وقفه ایجاد کرد. او همچنین به این نکته مهم اشاره کرد که این مساله ربطی به
سیاست‌های اروپا ندارد بلکه به مشکلات میان روسیه و اوکراین مربوط می‌شود. البته همه‌چیز به این مشکلات ختم نمی‌شود، آن‌طور که استامبولیس اظهار کرد، روسیه در قیمت‌گذاری گاز نیز اروپایی‌ها را بازی داده و قیمت را به آلمان، فرانسه یا ایتالیا «رقابتی» عرضه می‌کرد. یکی از نکات جالبی که این فعال بازار انرژی به آن اشاره کرد، این بود که تمامی قراردادهای گازی روسیه با اروپا تماما بر پایه قیمت نفت هستند. به این ترتیب اتحادیه اروپا تمایلی ندارد بیش از این مقدار برای واردات گاز به روسیه وابسته باشد. علاوه بر آن ظرفیت بسیاری از کشورها برای واردات ال‌ان‌جی نیز محدود است پس اتحادیه اروپا برای تامین درازمدت گاز باید به فکر راهکار دیگری باشد. یکی از این راهکارها توسعه خط لوله‌های ترانس‌آناتولی و ترانس آدریاتیک است. ترانس‌آناتولی گاز طبیعی آذربایجان را از گرجستان و ترکیه به اروپا خواهد رساند. خط لوله ترانس آدریاتیک نیز از 7کشور عبور می‌کند. بر اساس برآوردهای صورت گرفته این دو خط قادرند سالانه 10.00 بی‌سی‌ام گاز به اروپا برسانند. علاوه بر آن ال‌ان‌جی توجه بسیاری را به خود جلب کرده است.
در میان راهکارهای اتحادیه اروپا، ایران نقش بسیار مهمی را ایفا خواهد کرد. مدیر موسسه انرژی جنوب شرقی اروپا اهمیت ایران را به این شکل تشریح کرد: «پس از توافقی که در 14 جولای صورت گرفت، روابط تجاری ایران و اروپا نیز وارد مرحله تازه‌یی شد. اکنون دیگر این پرسش که آیا ایران یک عرضه‌کننده جایگزین در بازار گاز اروپا به شمار می‌رود از مرحله تئوری خارج شده و رنگ و بوی واقعی‌تری به خود گرفته است. از آنجا که اروپا یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان گاز به عنوان سوختی پاک و دوستدار طبیعت است تمام تمرکز خود را بر توانایی و ظرفیت ایران برای عرضه گاز به این منطقه به کار برده است.
پرسش این است: آیا ایران می‌تواند گاز مورد نیاز اروپا را تامین کند و شکافی که پیش‌تر در مورد آن صحبت شد را برطرف کند؟ از چه طریقی می‌توان به این هدف دست یافت؟» به این ترتیب از آنجا که اتحادیه اروپا به دنبال تنوع‌بخشی منابع انرژی است، ایران بازیگر مهمی در این منطقه خواهد بود و اکنون این پرسش مطرح است که چگونه؟
وقتی پای چگونگی صادرات گاز ایران به اروپا به میان می‌آید، نباید از یاد برد که روابط استراتژیک ایران و روسیه، مانعی جدی بر سر راه این صادرات تلقی می‌شود. به نوعی ایران نمی‌تواند به سادگی و بدون داشتن سیاست‌خارجی بسیار متناسب، به راحتی بازار گاز روسیه در اروپا را از آن خود کند.
البته تنها گاز نیست که برای اروپا اهمیت دارد بلکه نفت نیز از اهمیت ویژه‌یی برخوردار است چرا که اتحادیه اروپا میزان زیادی نفت وارد می‌کند. بر اساس آماری که استامبولیس ارائه داد روسیه بزرگ‌ترین تامین‌کننده نفت 27 کشور اتحادیه اروپا بوده و 40 درصد نفت مورد نیاز این اتحادیه را تامین خواهد کرد. علاوه بر آن، خاورمیانه نیز قریب به 15 درصد از نفت اروپا را تامین می‌کند و پس از آن آفریقا، ایالات متحده امریکا و آسیا قرار دارند. او تاکید کرد که ایران نقش مهمی در واردات نفت اروپا داشته و دارد. بر اساس آماری که این فعال بازار انرژی از دوران پیش از تحریم‌های بین‌المللی نشان داد، ایران تا سال 2011 به چهار کشور اصلی اروپا یعنی ایتالیا، اسپانیا، یونان و فرانسه نفت صادر کرده است. این کشورها بیش از 15 سال برای تامین نفت خود به میزان بالایی به ایران وابسته بوده‌اند. این مدیر اروپایی اظهار امیدواری کرد که ایران پس از برداشته شدن تحریم‌ها به اصلی‌ترین عرضه‌کننده نفت در اروپا تبدیل خواهد شد.
خط لوله انتقال گاز ایران به اروپا از طریق ترکیه، مورد دیگری بود که استامبولیس به آن اشاره کرد. بر اساس این پروژه گاز از منطقه عسلویه از طریق ترکیه به اروپا می‌رود. خط نیاز به قرار دادن خطوط لوله در سطوح عمیق دریا دارد که هر چند تا به حال اخباری پراکنده درباره آغاز به کار ساخت این خط لوله منتشر شده اما طبق اظهارات مدیر موسسه انرژی جنوب شرق اروپا، این اخبار صحت چندانی نداشته و این پروژه هنوز آغاز به کار نکرده است.
در پایان استامبولیس در مورد گزینه‌های مختلفی که ایران برای صادرات گاز طبیعی به اروپا در اختیار دارد صحبت کرد. برخی از این گزینه‌ها آنی هستند و برخی دیگر میان‌مدت به شمار می‌روند. برای نمونه صادرات گاز ایران از طریق خطوط موجود در ترکیه قابل انجام است. خط ترانس‌آناتولی نیز در صورتی‌که بین سال‌های 2018 تا 2019 راه‌اندازی شود برای صادرات گاز ایران قابل استفاده است. راهکار آنی سوم نیز از طریق اتصال اهواز-آستاراست. او تاکید کرد: «هیچ یک از اینها داستان علمی-تخیلی نیست. همه اینها قابل اجرا هستند.» در پایان یکی از دانشجویان در مورد سیاست اروپا برای وارد کردن گاز ایران به این منطقه پرسید و پاسخ استامبولیس این بود که هیچ سیاستی در این باره وجود ندارد و فعلا همه‌چیز در حد مذاکره است. در حالی که استاد کلاس می‌گفت انشاالله به مرحله عملی وارد می‌شود استامبولیس با لهجه اروپایی خود پاسخ داد: «انشاالله.»
