بازارهای مالی اسلامی طی سالهای اخیر توانستهاند به واسطه ارایه خدمات مالی قابل سرمایهگذاری در زیرساختها، گسترش تنوع پرتفوی تولیدات و ارایه خدمات بیشتر در راستای جذب مشتریان جدید از رشد و توسعه قابلتوجهی در بازارهای جهانی برخوردار شوند. درحال حاضر، موسسات مالی در راستای گسترش محصولات خود به مشتریان، بیشترین تمرکز را بر فعالیتهای بانکداری خرد و خدمات شرکتی به موسسات کوچک و متوسط (SMEs) قرار دادهاند. با این اوصاف، طی دهه گذشته مهمترین دلایل توسعه مالی اسلامی در جهان را میتوان به چهار عامل کلیدی از جمله توسعه زیرساختها، تامین مالی شرکتی، مدیریت ثروت (دارایی) و تکافل (بیمه اسلامی) تقسیمبندی کرد. در این زمینه، صنعت تامین مالی منطبق بر شریعت از طریق انتشار صکوک دولتی و شرکتی توانسته است به بالاترین سطح از رشد در سال 2۱۰۹ دست یابد و بسیاری از بانکها و موسسات مالی درحال تغییر مدلهای کسبوکار خود جهت تطبیق با شرایط بازار جدید میباشند.
براساس آخرین رتبهبندی بزرگترین موسسات مالی اسلامی در جهان که در شماره نوامبر سال 2014 نشریه تخصصی بنکر منتشر شده است، ارزش کل داراییهای منطبق بر شریعت در جهان معادل 1391میلیارد دلار میباشد که بانکهای کاملاً اسلامی مبلغ 1069میلیارد دلار آن را در اختیار خود دارند.
افزون براین، بانکهای اسلامی سودی معادل 2/14میلیارد دلار با متوسط نرخ بازدهی 7/1درصد را طی سال مذکور کسب کردهاند. در این میان، نقش بانکها و موسسات مالی ایرانی در میان 360 بانک تجاری و تخصصی، شرکتهای بیمه و موسسات مالی و اعتباری، بسیار چشمگیر و از نظر حجم داراییها در بالاترین ردیفهای این رتبهبندی قرار دارند. از مجموع این 360موسسه مالی اسلامی در 40کشور جهان، 250 موسسه بهطور کامل خدمات اسلامی ارایه میدهند و 110بانک تجاری با داشتن باجههای اسلامی به عرضه خدمات منطبق بر شریعت میپردازند. در ادامه به معرفی برترین بانکها و موسسات مالی اسلامی در ایران و جهان از لحاظ برخی شاخصها میپردازیم.
وضعیت بانکهای اسلامی در جهان
حجم و رشد داراییهای منطبق بر شریعت
آمار به دست آمده از مجله بنکر در سال 2014، نشان میدهد که ارزش کل داراییهای منطبق بر شریعت با رشد 8/9درصدی از 1267میلیارد دلار در سال 2013 به 1391میلیارد دلار در سال 2014افزایش یافته است. این درحالی است که براساس این بررسیها در سال مذکور 3/78درصد از موسسات مالی با افزایش داراییهای ناشی از فعالیتهای مالی منطبق بر شریعت روبهرو بودهاند. از سوی دیگر، رشد صنعت بانکداری اسلامی به تفکیک مناطق مختلف جغرافیایی نیز در سال 2014مثبت و قابل توجه بوده است.
براساس طبقهبندی جغرافیایی، کشورهای شورای همکاری خلیج فارس (pGCC)، منطقه منا (به استثنای شورای همکاری خلیج فارس) و آسیا به ترتیب با 561میلیارد دلار (3/40درصد)، 537میلیارد دلار (6/38درصد) و 260میلیارد دلار (6/18درصد) بیشترین داراییهای منطبق بر شریعت را تشکیل میدهند. از اینرو این بازار موقعیتی فعال و پر انرژی در سطح جهانی دارد و پیشبینیها نشان میدهد که رشد این صنعت طی سالهای آتی، حداقل دو برابر سریعتر از بانکداری رایج در سطوح کلان باشد. جدول و نمودار (1)سهم مناطق مختلف جغرافیایی از کل داراییهای منطبق با شریعت بانکها و رشد داراییها را نشان میدهند.
براساس آخرین رتبهبندی انجام شده در میان 20کشور جهان از لحاظ بیشترین داراییهای منطبق بر شریعت (جدول 2)، ایران از نظر حجم داراییها در بالاترین ردیف و کشورهای عربستان سعودی، مالزی، امارات متحده عربی و کویت رتبههای دوم تا پنجم را تشکیل میدهند. این درحالی است که ارزش این نوع داراییها در ایران با میزان 517میلیارد دلار، حدود 2 برابر کشور عربستان و 5/2 برابر کشور مالزی است.
(البته توجه به این نکته ضروری است که سهم بانکداری اسلامی از کل داراییهای شبکه بانکی در کشورهای مالزی، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و کویت به ترتیب حدود 21درصد، 50درصد، 19درصد و 39درصد میباشد) براساس این رتبهبندی، بانک ملی ایران با حجم داراییهایی معادل 76613 میلیون دلار به عنوان برترین موسسه مالی اسلامی و بانکهای الرجحی (عربستان)، مسکن (ایران)، صادرات (ایران)، بانک خانه مالی کویت (کویت)، تجارت (ایران) و ملت (ایران) به ترتیب رتبههای دوم تا هفتم را دارا هستند.
(جدول 3) بررسیهای انجام شده نشان میدهد که در بین پنجاه موسسه مالی اسلامی با بیشترین حجم داراییهای منطبق بر شریعت، 16 بانک از ایران، 9 بانک از مالزی، 10 بانک از عربستان، 4 بانک از امارات متحده عربی، 4بانک از قطر، 2 بانک از بحرین، 2 بانک از کویت و یک بانک از ترکیه به چشم میخورد.
همانگونه که در جدول 4، ملاحظه میشود رشد داراییهای منطبق بر شریعت بانکهای ایرانی در سال 2014 بسیار قابل توجه بوده است؛ بهطوری که در میان 10 موسسه برتر کاملاً اسلامی از لحاظ سریعترین رشد داراییها، 7بانک ایرانی به چشم میخورد که بانک گردشگری ایران با 126درصد تغییر در حجم داراییها، صدرنشین موسسات مالی اسلامی در جهان بهشمار میرود. از دیگر موسسات مالی ایرانی میتوان به شرکت بیمه البرز، بانک آینده، شرکت بیمه آسیا، بانک ملت، شرکت سرمایهگذاری سپه و بانک توسعه صادرات اشاره کرد. در میان موسسات مالی با باجههای اسلامی نیز کشور مالزی نسبت به سایر کشورها توانسته است در سال 2014مقام نخست را به خود اختصاص دهد. جدول 4 وضعیت 10موسسه برتر جهان از لحاظ بیشترین رشد داراییهای منطبق بر شریعت را نشان میدهد.
سود ناخالص در موسسات مالی منطبق بر شریعت
میزان سود کسب شده در یک دوره مالی، یکی از شاخصهای مهم در تعیین توانایی مدیریت در استفاده بهینه از منابع واقعی سرمایهیی و مالی بانکها در خلق سود است.
در سال 2014، رشد سود ناخالص 171موسسه مالی اسلامی نسبت به سال ماقبل، مثبت و در 94موسسه رشد منفی به ثبت رسیده است. جدول5، رتبهبندی موسسات مالی اسلامی را از لحاظ سود ناخالص نشان میدهد.
برمبنای این شاخص، بانک الرجحی عربستان با 1983میلیون دلار در مقام نخست و بانکهای پاسارگاد (1157میلیون دلار)، پارسیان(666میلیون دلار) و بانک ملت (648میلیون دلار) از ایران به ترتیب در رتبههای بعدی قرار دارند. همانگونه که ملاحظه میشود در میان 25 موسسه مالی منطبق بر شریعت در جهان، 11بانک ایرانی توانستهاند بیشترین سود ناخالص را کسب و در این رتبهبندی قرار گیرند.
سودآوری موسسات مالی منطبق بر شریعت و بررسی نرخ بازدهی دارایی (ROA)
بررسی سودآوری صنعت بانکداری اسلامی نشان میدهد که در سال مورد بررسی، 292 موسسه مالی اسلامی یعنی در حدود ۸2درصد از کل موسسات با رشد مثبت سود مواجه و تنها 62 موسسه با کاهش این شاخص نسبت به سال قبل روبهرو بودهاند.
یکی از شاخصهای سودآوری، نسبت بازدهی دارایی (ROA) است که بیانکننده استفاده مطلوب از دارایی بوده و از تقسیم سود خالص بانک به داراییهای آن محاسبه میشود. این نسبت در کل بانکهای اسلامی از 4/1درصد در سال 2013 به 7/1درصد در سال 2014 رسیده که بهبود این شاخص در نتیجه افزایش نرخ بازدهی دارایی در برخی کشورها ازجمله بحرین (از 2/0درصد به 4/0درصد)، امارات متحده عربی (از 4/1درصد به 5/1درصد) و مالزی (از 7/1درصد به 8/1درصد) بوده است. در مجموع، این شاخص در بانکهای اسلامی بالاتر از سطح استاندارد جهانی (1درصد) قرار دارد و نشان میدهد دارایی بانکهای مذکور از نظر سودآوری در سطح مناسب و مطلوب واقع شده است.
نکته قابل توجه در بررسی وضعیت بازدهی داراییها در سال اخیر در این است که بانکهایی که از نظر حجم داراییها در سطح پایینی قرار گرفتهاند، در مقایسه با سایر بانکها (شامل بیشترین حجم داراییها) از نرخهای بازدهی بالاتری برخوردار هستند و بالعکس.
در واقع، بررسیها نشان میدهد در بازار برخی کشورها، رشد قابل توجه داراییها با افزایش سودآوری آنها همراه نبوده است که در این زمینه میتوان به کاهش نرخ بازدهی دارایی در عربستان سعودی (از 6/2درصد به 5/2درصد) و قطر (از 6/2درصد به 4/2درصد) با وجود افزایش داراییهایشان در سال 2104، اشاره کرد.
جدول 6 و نمودار 2، وضعیت 10 بانک تجاری اسلامی برتر جهان را از لحاظ نرخ بازدهی دارایی نشان میدهد. همانگونه که ملاحظه میشود در ردهبندی انجام شده از لحاظ این شاخص، نیمی از موسسات مالی اسلامی برتر جهان را بانکهای ایرانی تشکیل دادهاند. متوسط نرخ بازدهی دارایی در ایران از 2/1درصد به 4/1درصد در سال 2014 رسیده است.
این درحالی است که متوسط نرخ رشد داراییهای این کشور از میزان جهانی پیشی گرفته و از 16درصد به 18درصد افزایش یافته است.
در میان بانکهای برتر جهان در سال 2014، بانک پاسارگاد ایران با 3/5درصد به بالاترین نرخ بازدهی دارایی دست یافته و به ترتیب بانکهای کارآفرین (9/4درصد)، فیصل مصر (8/2درصد)، الرجحی عربستان (72/2درصد) و بانک سینا (71/2درصد) رتبههای دوم تا پنجم را به خود اختصاص دادهاند.
جمعبندی
گسترش و رونق بانکداری اسلامی در میان کشورهای اسلامی از یک سو و تقاضای کشورهای غربی مبنیبر تطابق قوانین بانکداری آنها با قوانین اسلامی از سوی دیگر، رشد چشمگیر این نوع نظام بانکی را طی سالهای اخیر رقم زده است.
درحال حاضر، موسسات مالی اسلامی به گسترش پرتفوی محصولات خود، جذب مشتریان جدید، دستیابی به سطح جدیدی از همکاریها در بازار جهانی و ایجاد فرصت از طریق مشارکت با موسسات مالی در بازارهای جدید میپردازند که تداوم این رشد نیازمند بینش و نوآوری بیشتر در بخش مدیران ارشد و اتخاذ استراتژی مناسب میباشد.
در سال 2015، موسسات مالی باید بیشترین تمرکز خود را بر اصلاح مدلهای کسبوکار و کاهش هزینههای اضافی قرار دهند و از جمله راهبردهای مدیران ارشد در راستای افزایش رشد و توسعه بانکداری اسلامی عبارتند از:
•توسعه شبکه بینالمللی برای ایجاد ارتباط موثر با ذینفعان
•گسترش نوآوری در محصولات و خدمات (ساختار و چارچوب مقرراتی)
•بهبود در کیفیت خدمات قابل ارایه و سرمایهگذاری در زیرساختها
•بازبینی و اصلاح برنامههای اجرایی در راستای رشد و افزایش کارایی عملیات فرامرزی
•افزایش سرمایه انسانی و ارتقای سطح آموزش به مشتریان از طریق شعب و رسانههای عمومی
منبع: پژوهشکده پولی و بانکی