نظام تدبیر از نظر تئوریک چیست؟ کاربرد و کارایی آن چیست؟ به باور بسیاری از اندیشمندان، نظام تدبیر عنصر ارزش‌های یک سیستم را تحت تاثیر قرار می‌دهد. اما همین امر در مواردی تعارض ایجاد کرده و در مواقعی هم تعارض بین اجزای یک سیستم را حل کرده و آن را به تعامل تبدیل می‌کند.
سیستم بانکی، دین، اعتقادات و تمام عوامل مرتبط با جامعه در نظام تدبیر تاثیرگذارند. هرچند در مورد نظام تدبیر عنوان می‌شود که قدرت حل تعارضات درونی یک سیستم را دارد، اما در جامعه ایرانی هر‌یک از اجزای موثر در نظام تدبیر، در مقاطعی از زمان به‌عنوان عامل ایجاد تعارض عمل کرده‌اند. شاید درک ما از کارکرد نهادها و نظام تدبیر چنین شرایطی را برای جامعه رقم زده است. وگرنه کشوری که پیش از تمام کشورهای منطقه، گام‌های خود در مسیر توسعه و برنامه‌ریزی را آغاز کرده است چرا همچنان در پیچ‌و‌خم راه‌هایی مانده است که مربوط به اوایل اجرای برنامه‌های توسعه است.
از سوی دیگر نهاد و سازمان‌های مردمی در کشورهای مختلف تاثیرگذاری بسیار زیادی بر نظام تدبیر دارند. در کشور ما نظام تدبیر به اسم بازار همواره نقش‌آفرینی کرده است. اما از آنجا که بازار، نهادی است که در اقتصاد، فرهنگ، اجتماع و سیاست موثر است. جابه‌جایی بیش از مدیران، بی‌توجهی به نظام تدبیر، سنگ‌اندازی نمایندگان مجلس در مسیر برنامه‌های توسعه، برنامه‌های توسعه تکراری با درصد تحقق بسیار پایین، چالش‌های پیش روی سرمایه‌گذاران، نبود آینده‌نگری در کارها، نبود ماشین برنامه‌نویسی قوی، فساد و رعایت قانون ازجمله چالش‌های پیش روی مسیر توسعه کشور است که بایزید مردوخی کارشناس مدیریت و برنامه‌ریزی و مشاور وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی به آن اشاره دارد.
وی در پاسخ این پرسش که برنامه با نظام تدبیر چه نقشی می‌تواند ایجاد کند، اضافه کرد: تلاش ما این بوده همه مشکلات را بعد از انقلاب حل کنیم که تصمیمات و برنامه‌های اتخاذ‌شده در این راستا در قالب برنامه 5ساله آمده است، به این امید که قوانین و مقررات و مصوبات هیات وزیران مشکلات را حل کند.
وی انتقاد کرد: در همه 10برنامه گذشته به مسایل داخلی از نظر اینکه پروژه‌ها سرمایه‌بر باشد توجه نکرده‌ایم زیرا ایران با اتکا به درآمد نفت همواره فکر کرده که با بهترین تکنولوژی و درآمد می‌تواند برنامه و اهداف را محقق کند اما چنین تفکری تبعات و پیامدهایی را داشته است.
این کارشناس اقتصادی ادامه داد: به‌عنوان مثال برای جاده‌سازی روستاها از تکنولوژی استفاده کرده‌ایم و از نیروی انسانی همان روستا استفاده نکرده‌ایم و به محیط پیرامون توجه نکرده و با تکنولوژی کار را پیش برده‌ایم.
این کارشناس مدیریت و برنامه‌ریزی با اشاره به اینکه استراتژی همیشه سرمایه‌بر بوده است، اضافه کرد: به‌عنوان مثال اگر بخواهیم از تپه‌یی عبور کنیم نمی‌توانیم از یک خط و راه صاف به مقصد خود برسیم بنابراین سیاست و استراتژی‌ها به ما اجازه انعطاف می‌دهند.
وی با بیان اینکه راه‌ها، زیربناها، دانشگاه‌ها، صنایع و کشاورزی با برنامه ایجاد شده است، اضافه کرد: برخی مواقع اطلاعات نادرستی در بخشی اعلام می‌شود که صحیح نیست به‌عنوان مثال در بخش کشاورزی می‌گویند، بیش از 93درصد منابع آبی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که چنین آماری به‌ناحق است زیرا در‌حال‌حاضر بخش عمده‌یی از منابع آبی صرف محیط زیست و مصارف خانگی می‌شود و واقعیت این نیست.
سازمان برنامه‌ریزی کلید گشودن مشکلات اقتصادی است
مردوخی با اشاره به اینکه سازمان برنامه‌ریزی کلید گشودن مشکلات اقتصادی است، گفت: نظر بنده این است بدون نظام تدبیر نباید برنامه را تهیه کرد یعنی حتما باید بخشی از برنامه متوجه نظام تدبیر باشد.
این کارشناس مدیریت و برنامه‌ریزی در مورد گروکشی در نظام تدبیر گفت: در‌حال‌حاضر در مجلس چهره برنامه ارایه شده از سوی دولت کاملا عوض می‌شود. به‌عنوان مثال به یک طرح و پروژه در یک استان چندین طرح دیگر اضافه شده که باتوجه به منابع موجود، امکان اجرایی‌شدن آن وجود ندارد.
مشاور وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی گفت: متاسفانه اتفاقاتی رخ می‌دهد که دولت ناگزیر است به چنین اتفاقاتی توجه داشته باشد و آن را در اولویت‌هایش قرار دهد، به‌عنوان مثال استانداری انتقاد می‌کرد که شبانه بخشداری را جابه‌جا کرده است اما فردای آن روز نمایندگان مجلس فشار آورده‌اند که چنین تصمیمی را متوقف کنم، یعنی استاندار توانایی جابه‌جا کردن یک بخشدار را هم ندارد.
کارت زرد نتیجه مخالفت با نظر
نماینده مجلس
وی ادامه داد: اگر استانداران به صحبت‌های نمایندگان بی‌توجهی کنند وزرا از نمایندگان مجلس کارت زرد دریافت می‌کنند و بعد از دو کارت زرد استیضاح وزیر مطرح می‌شود. بنده در ابتدا فکر می‌کردم کارت زرد به وزرا شوخی ورزشی است اما بعد متوجه شدم وزیری که دو کارت زرد دریافت کند به‌دنبال آن استیضاح مطرح می‌شود. چنین مواردی در سطح پایین مدیریتی کشور نیز مطرح است، به‌عنوان مثال کارشناسی از دستورات مدیرکل خود پیروی نمی‌کند. بنابراین بهترین برنامه هم تدوین شود با موانعی برخورد می‌کند.
مشاور وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی گفت: سازمان برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رییس‌جمهور کلید گشودن بسیاری از مشکلات اقتصادی است. مردوخی درخصوص انتظارات جامعه از سازمان برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رییس‌جمهور، افزود: در‌حال‌حاضر انتظارات از سازمان برنامه‌ریزی این است که بسیاری از مشکلات کنونی جامعه را حل کند. امیدوارم این سازمان در تهیه، تنظیم و تصویب برنامه ششم موفق باشد و یقین دارم که این سازمان بهترین ایده‌ها و برنامه‌ها را در حوزه اقتصادی ارایه خواهد داد. البته اگر خواهان حل مشکلات اقتصادی هستیم باید با جدیت برنامه‌ریزی تدوین را در جامعه اجرایی کنیم. مردوخی با بیان اینکه جوامع امروزی خواهان توسعه هستند، اضافه کرد: در‌حال‌حاضر توسعه به 2صورت در جوامع اتفاق می‌افتد، نخست به‌صورت سنتی و خود‌به‌خودی است که نیروی کار، تاثیرات بازار داخلی و خارجی و برخورداری از منابع طبیعی و همت جامعه سبب توسعه می‌شود که چنین روشی سنتی، مرسوم و تاریخی است و تاکنون بیشتر از این شیوه استفاده شده است جز مواردی که حاکمان در این روش و شیوه دخالت کرده باشند. این کارشناس اقتصادی تصریح کرد: راه دیگر توسعه، برنامه‌ریزی در جامعه است که
در این شیوه انسان‌ها به‌صورت آگاهانه می‌توانند در این مسیر مداخله کنند که در این روش توسعه سرعت بیشتری دارد. البته در این دو روش ذکرشده آفت‌هایی نیز وجود دارد که به دو شکل شکست بازار و شکست دولت و برنامه‌ریزی بروز می‌کند.
جابه‌جایی زیاد مدیران ازجمله بی‌برنامگی‌ها است
وی با بیان اینکه جابه‌جا شدن زیاد مدیران یکی از جنبه‌های بی‌برنامگی است، اضافه کرد: جابه‌جا شدن زیاد مدیران در مدیریت خروجی خوبی ندارد زیرا هر مدیری برای تحقق اهداف و برنامه‌هایش نیازمند زمان است بنابراین به‌دنبال جابه‌جایی زیاد، مدیر قادر به تحقق اهداف میان و بلندمدت و حتی کوتاه‌مدت نخواهد بود.
این کارشناس مدیریت و برنامه‌ریزی ادامه داد: در زمان‌های گذشته در سازمان مدیریت مساله‌های زیادی از سوی دلسوزان کشور مطرح شد و در آن زمان درآمدهای نفتی نیز تازه وارد اقتصاد ایران شده بود، البته اطلاعات صحیحی در دست نیست که درآمدهای نفت چگونه همراه با درآمدهای دیگر ازجمله مالیات هزینه می‌شد. دلسوزان به این آگاهی رسیده بودند که نفت سرانجام تمام‌شدنی است و این نفت باید صرف ظرفیت‌هایی شود برای آیندگان و ماندگار باشد و نفت فقط برای نسل کنونی نیست.
وی تصریح کرد: بنابراین جدیتی در آن زمان به‌کار گرفته شد که نفت برای بهبود زیرساخت‌ها و طرح‌های زیربنایی هزینه شود و در آن زمان بعد از برنامه چهارم بود که برنامه جامعی ارایه شد و در قالب این برنامه بسیاری از بخش‌ها در درون آن جای گرفت و حرکت چرخ اقتصاد و توسعه‌یی کشور تندتر شد.
مشاور وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی گفت: بعد از برنامه پنجم قبل از انقلاب، برنامه ششم آغاز شد که وقت زیادی صرف تهیه و تنظیم آن شد که بنده نیز مسوول بخش صنعت و معدن این برنامه بودم اما در اثر مداخله دولت و مسوولیتی که دولت پذیرفته بود، به حدی فرعیات برنامه زیاد شده بود که سازمان برنامه‌ریزی به این نتیجه رسید برنامه تدوین‌شده قابلیت اجرایی‌شدن ندارد و هیچ تناسبی بین منابع موجود و بخش‌های مختلف تدوین‌شده برنامه وجود ندارد و منابع کفاف تحقق اهداف برنامه را نمی‌دهند. مردوخی با بیان اینکه بعد از انقلاب هم دید و نگرش‌ها در برنامه‌های تدوین‌شده وسیع بود و مسوولان می‌خواستند همه بی‌برنامگی‌ها را سامان دهند، افزود: البته مواردی که برای تهیه برنامه جمع‌آوری شده بود نکات ارزشی و هنجاری بود و تمام آنها در برنامه ذکر شده بود. وی ادامه داد: برای تحقق برنامه باید خیلی موارد اصلاح و درست می‌شد اما برنامه تهیه‌شده نه قابلیت کمیت‌پذیری و نه قابلیت برنامه‌ریزی داشت و اکنون نیز بسیاری از موارد در برنامه اول تا پنجم وجود دارد که قابلیت کمی ندارد اما هدف‌گیری مطلوب دارد اما در کل از برنامه انتظار تحقق آن را دارند.
برنامه پنجم مبتلا به سرنوشت برنامه چهارم
مردوخی با بیان اینکه برنامه چهارم 350ماده قانونی و برنامه پنجم 240ماده قانونی دارد، اضافه کرد: اگر بپذیریم برنامه پنجم نیز نسخه همه دردها و مشکلات است، سرنوشت آن مانند برنامه چهارم خواهد شد و ماشین اجرایی و نظام تدبیر هم از عهده تحقق اهداف آن بر نمی‌آید لذا یک تفکر دیگری ضروری است که بر اساس آن بیندیشیم تا برنامه را با چه نوع نسخه‌یی تدوین کنیم.
سرمایه‌گذارانی که از ادامه راه پشیمان می‌شوند
این کارشناس مدیریت و برنامه‌ریزی ادامه داد: گاهی اوقات دستگاه‌های اجرایی استان‌ها سبب افزایش هزینه می‌شوند؛ به عنوان مثال در استانی که منابع خاک و نیروی انسانی و بیش از هزاران دانشجو دارد اما استفاده‌یی از آن صورت نمی‌گیرد. برخی مواقع برای یک تقاضای سرمایه‌گذاری صنعتی مقامات محلی به استقبال هواپیمای سرمایه‌گذار می‌روند و فرش قرمز برای آن پهن می‌کنند اما زمانی که فرد سرمایه‌گذار با یک اداره برخورد می‌کند از ادامه راه پشیمان می‌شود.
مشاور وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی با اشاره به تهیه و تدوین برنامه ششم، افزود: در کنار تمام زحمات برای تهیه و ابلاغ برنامه ششم و اجرایی شدن آن از ابتدای سال 95 و روی ریل قرار گرفتن و تحقق اهداف آن، باید کاری کنیم که بخشی از برنامه متوجه اصلاح نظام تدبیر باشد.
مردوخی با بیان اینکه در تهیه و تدوین برنامه ششم باید سه جزء اصلی مورد توجه قرار گیرد، اضافه کرد: نخستین مورد مجموعه پروژه‌ها و طرح‌ها است، مورد دوم اصلاحات نظام تدبیر است که باید به صورت جدول جداگانه تهیه شود و از سوی دیگر برنامه باید نظارت‌پذیر باشد و اختیار آن در دست همه مجریان باشد تا اعلام کنند به چه میزان کار پیش رفته است و از سوی دیگر روند کار قابل نظارت باشد.
وی با اشاره به اینکه شاهد ایراد گرفتن برخی از افراد هستیم که می‌گویند چرا فرهنگ در برنامه وجود ندارد، افزود: آنچه در ارتقای فرهنگ تاثیرگذار است افرایش تعداد کتابخانه‌ها، صندلی سینما و انتشار تعداد بیشتری از روزنامه‌ها است که تحقق چنین مواردی قابل برنامه‌ریزی است اما از سوی دیگر برای ارتقای فرهنگ هزاران تریبون نمازجمعه داریم که می‌تواند این کار را به سهولت و بدون هزینه زیادی انجام دهد.
انتقاد به نبود آینده‌نگری در کارها
این کارشناس اقتصادی با بیان اینکه سومین موردی که باید در تهیه و تدوین برنامه ششم مورد توجه باشد توجه به آینده نگری در کارها است، اضافه کرد: در حال حاضر بسیاری از کمپانی‌ها به آینده‌نگری و دورنگری در برنامه و کارهای خود افتخار می‌کنند.
مشاور وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی ادامه داد: آنچه در علم اقتصاد به ما یاد داده‌اند مزیت رقابتی و دورنگری است که یک مزیت بسیار خوب است اما این مزیت را فراموش کرده‌ایم؛ البته سند چشم‌انداز 20ساله داریم که 10سال آن گذشته است اما عملکردها ناشی از چشم‌انداز نبوده البته عوامل جهانی هم در عدم تحقق آن دخیل بوده است.
مردوخی تصریح کرد: برخی‌ها معتقد هستند که باید آکادمی آینده‌نگری در کشور ایجاد کنیم که بنده معتقد هستم چنین اقدامی زیادی است ولی در سازمان می‌توان به آن پرداخت.
انتقاد به ساختار سازمان برنامه‌ریزی
این کارشناس مدیریت و برنامه‌ریزی بر ساختار کنونی سازمان برنامه‌ریزی انتقاد کرد و گفت: در حال حاضر با ساختار سازمان برنامه‌ریزی آشنایی زیادی ندارد اما یک خصلت هویدا و آشکار این سازمان بسته بودن درهای آن به روی مردم است؛ البته منظورم فقط دروازه‌های این سازمان نیست بلکه این سازمان از لحاظ فیزیکی و ساختاری و سازمانی، مدیریت بسته‌یی دارد. همچنین زمانی که به کتابخانه این سازمان مراجعه کردم هیچ‌کس را به غیر از خودم ندیدم؛ این در حالی است که در گذشته مراجعه‌کننده کثیری به این کتابخانه مراجعه می‌کردند اما در حال حاضر هیچ فردی به این کتابخانه مراجعه نمی‌کند.
مردوخی در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: ایران حزبی‌گری را بعد از مشروطیت هم تجربه کرده است، اما هیچ‌کدام موفق نبوده‌اند و فقط گروه‌های ذی‌نفعی موفق بودند که برای ماندن در حاکمیت خودشان را مطرح و حفظ کردند.
وی افزود: قانون اساسی ما امکان پیشرفت می‌دهد و شاید این امر از ویژگی قانون اساسی باشد اما نتوانسته‌ایم خوب پیشرفت کنیم که شاید این امر به دلیل وسعت هدفگیری‌ها باشد. وی انتقاد کرد: به عنوان مثال نظام تدبیر، قانون اساسی را از این دید نگاه نکرده است که در این مدت قانون نظام سلامت چرا کامل اجرایی نشده است. وی با اشاره به اینکه قانونمندی بسیار مهم است، اضافه کرد: برنامه آجر اصلی‌اش قانونمندی و تعهد به برنامه است اگر متعهد نباشیم برنامه آکادمی و تئوری‌ای بیش نیست بنابراین مسوولان باید به تعهدات برنامه پایبند باشند.
این کارشناس مدیریت و برنامه‌ریزی در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: می‌توانیم برنامه ششم را 400 ماده کنیم اما باید از تفسیر جلوگیری کنیم؛ به عنوان مثال صندوق توسعه ملی ایجاد شده است و بنابر این بوده که سالانه 20درصد درآمد نفتی به صندوق توسعه ملی واریز و هر سال 3درصد به این عدد اضافه شود اما بعد از گذشت چهار سال از عمر این صندوق اکنون مشاهده می‌کنید این صندوق به چه روزی افتاده است.
بزرگ‌ترین ماشین برنامه‌ریزی متعلق به بزرگ‌ترین کمپانی‌های جهان
مردوخی تصریح کرد: تصویب شده که صندوق اساسنامه قانونی داشته باشد اما با رای مجلس راحت عوض می‌شود، در حالی که طبق قانون برای تغییر آن به دوسوم رای مجلس نیاز دارد ولی در حال حاضر ماده 84 قانون برنامه پنجم، چهار ماده محکم دارد و امروزه هر چهار ماده را زیرپا گذاشته‌اند. وی با اشاره به اینکه قانون اساسی می‌گوید کشور با برنامه اداره شود، گفت: در حال حاضر بزرگ‌ترین کمپانی‌های جهان بزرگ‌ترین ماشین برنامه‌ریزی را دارند.
نمره پایین ایران در کنترل فساد و قانونمندی
این اقتصاددان در بخش دیگری از صحبت‌های خود به نمره ایران از 100 در بخش‌های مختلف از جمله قانونمندی، فساد و کیفیت مقررات اشاره کرد و افزود: نمره ایران از 100 در قانونمندی 18.8، در کیفیت مقررات 6، کارایی دولت نمره 42 و ثبات سیاسی نمره 8، آزادی‌بیان و حسابدهی نمره 6.6، کنترل فساد 19، شاخص توسعه انسانی و شاخص فساد از 10 حدود 2.7 است که چنین استخراج آمار و حسابرسی از سوی ترنپرس اینترنشال صورت گرفته است. مشاور وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی تصریح کرد: البته بنده به این شاخص‌ها اعتقادی ندارم و تردید در محاسبات آن دارم زیرا سازمان بین‌المللی برای محاسبه سریع، این محاسبات را به افرادی می‌دهد که مطمئن نیستند.
وی با اشاره به اینکه در چند کشور دنیا مطالعه‌یی درخصوص اصلاحات نظام تدبیر صورت گرفته است، گفت: به عنوان مثال در هندوستان در زمان خانم گاندی چنین اقدامی صورت گرفته است، گاندی به فردی مورد اعتماد ماموریت می‌دهد، ماشین برنامه‌ریزی و ماشین دولت را ارزیابی و نتیجه آن را گزارش دهد، چنین اقدامی نیز باید در ایران صورت گیرد، البته به دلیل مشغله بسیار زیاد دولت، چنین اقدامی از سوی برخی موسسات صورت می‌گیرد.
