اختتامیه ششمین جشنواره ملی بهرهوری در حالی برگزار شد که برخلاف انتظار، هیچیک از مسوولان حوزه کشاورزی در این مراسم حضور نداشتند. این بیتوجهی در شرایطی رخ داد که به گفته مشاور وزیر کشاورزی، ایران در رتبه 150 جهان از نظر بهرهوری آب قرار دارد و تا 2سال دیگر جنگ بر سر این ماده حیاتی در کشور به وقوع خواهد پیوست. افزایش بهرهوری تولید، شعاری است که همه اجزای حاکمیت سر دادهاند. از دولت تا مجلس و از بنگاههای دولتی تا بخش خصوصی، همه و همه دغدغه افزایش بهرهوری دارند یا حداقل اینطور ادعا میکنند. اتاق بازرگانی ایران هم به عنوان اتحادیه بخش خصوصی از این قاعده مستثنی نیست و چند سالی است که با برگزاری جشنواره ملی بهرهوری، سعی کرده است گام در راه افزایش این مفهوم در تولید بگذارد. روز شنبه، اتاق بازرگانی ایران میزبان اختتامیه ششمین جشنواره ملی بهرهوری بود و قرار بود که مقامات دولتی بسیاری میهمان این مراسم باشند. اما هیچچیز آن طور که برنامهریزی شده بود پیش نرفت. نه معاونان وزیر کشاورزی در مراسم حضور یافتند و نه معاون وزارت بهداشت. البته بدقولی مسوولان تنها علت ناهماهنگیهای به وجود آمده در مراسم نبود و
بینظمی اتاق هم مشکلات زیادی به وجود آورد. تا آنجا که نشست تخصصی بهرهوری در کشاورزی در دل نشست بهرهوری انرژی ادغام شد و بخشی از صحبتهای صاحبنظران در این زمینه مسکوت ماند. مهمترین سخنران نشست کشاورزی، محمدحسین شریعتمدار، مشاور عالی وزیر کشاورزی بود که از قلت بهرهوری منابع در کشاورزی و بحران آب سخن گفت. بحرانی که به گفته او، آغاز شده و زمان بسیار کمی برای مدیریت آن باقی مانده است.
کشاورزی ایران چگونه غیراقتصادی شد؟
شریعتمدار علل متفاوتی را برای قلت بهرهوری صنعت کشاورزی در ایران برشمرد. نخستین علت ساختاری است و بعد از اصلاحات ارضی شکل گرفته است: به خاطر تقسیم اراضی بین کشاورزان، زمینهای بزرگ تبدیل به زمینهای کوچک شدهاند و صرفه مقیاس در تولید کشاورزی از بین رفته، بنابراین کشاورزی از یک اقتصاد حرفهیی پولساز تبدیل به صنعتی معیشتی و غیراقتصادی شده است. پیامدهای قانون ارث و محدودیت کشاورزان در دسترسی به فناوریهای نو و کارآمد در حوزه تولید کشاورزی از دیگر علل پایینبودن بهرهوری هستند. مشکل دیگری که در این حوزه وجود دارد، ناشی از تامیننشدن بهموقع و کیفی تدارکات مورد نیاز توسعه بخش کشاورزی در ایران است. به عنوان مثال، با وجود اینکه ایران از صادرکنندگان عمده کود ازته است، در بازار داخلی با کمبود این محصول مواجه است و صادرکنندگان علیرغم آنکه بنابر مصوبه دولت موظفند قبل از پرداختن به صادرات، نیاز داخلی را تامین کنند، حاضر نیستند سهم خود از بازار جهانی را از دست بدهند. اما همه این موارد در مقایسه با آخرین علت پایین بودن بهرهوری کشاورزی ایران رنگ میبازند. علتی که به غیر از کشاورزی، افت شدید در سایر صنایع را هم موجب
میشود. علتی که مستقیما بر زندگی مردم اثرگذار خواهد بود: بحران آب.
بهرهوری کشاورزی تشنه منابع آبی
به گفته شریعتمدار، در حالی که میانگین جهانی شاخص بهرهوری منابع آبی یک دلار و 54سنت تولید محصول به ازای استفاده از هر مترمکعب آب است، در ایران به ازای این مقدار آب، تنها 27سنت محصول تولید میشود. این آمار از قلت شدید بهرهوری آب در کشاورزی ایران حکایت دارد و کشور را در رتبه 150 بهرهوری منابع آبی قرار میدهد. بحران آب، هم علت و هم معلول قلت بهرهوری بخش کشاورزی است. از آنجا که کشاورزی، بیشترین سهم استفاده آب را در بین صنایع به خود اختصاص داده، پایین بودن بهرهوری منابع آبی در کشاورزی میتواند به بحران کمبود آب دامن بزند.
دقیقه 90 بحران آب
بحران آب جدیتر از این حرفهاست، این مساله را بارها کارشناسان مختلف، با ادبیات گوناگون هشدار دادهاند. پرویز کردوانی که به عنوان پدر کویرشناسی ایران شناخته میشود، چندی پیش با لحنی تند خطاب به مسوولان دولتی گفته بود: «آقایان، چرا نمیفهمید؟ آب نیست!» او که معتقد بود کار از کار گذشته است و کنفرانسها و سمینارها دردی را از منابع در حال خشکیدن آب ایران دوا نمیکند، جنگ آب را در ایران محتمل دانسته بود. عیسی کلانتری، مشاور رییسجمهور، وزیر پیشین کشاورزی و رییس خانه کشاورز از دیگر کسانی است که این موضوع را مطرح کرده است. او از ضرورت مهاجرت 50میلیون نفر از ایران در صورت ادامه بحران آب گفته و درباره وخامت وضع آب در ایران اخطار داده بود. به گفته کلانتری، در آینده نزدیک آبی در ایران باقی نخواهد ماند. حسن شریعتمدار هم عقیده مشابهی دارد. او میگوید که اکنون در دقیقه90 بحران آب هستیم و زمان بسیار کمی برای گذر از آن باقی مانده است. شاید تنها 2سال برای پیدا کردن راهکار حل بحران آب زمان داشته باشیم. بعد از 2 سال دیگر هیچ راهکاری برای رفع این معضل کارساز نیست و جنگ آب بین استانهای کشور رخ خواهد داد.
دولت به فکر نیست
با اینکه مراجع گوناگون درباره بحران آب هشدار دادهاند، به نظر میرسد که دولت دغدغهیی درباره این موضوع ندارد. لستر براون، پژوهشگر و صاحبنظر شناختهشده بینالمللی در حوزه امنیت غذایی، میگوید که دولت ایران با وجود توجه ویژه به مبحث امنیت غذایی، هنوز مشکل آب را جدی نگرفته و راهکاری در این مورد نیندیشیده است. مقالات بسیاری در زمینه حفاظت از منابع آب توسط محققان ایرانی در مراجع بینالمللی منتشر شده است و این موضوع موید آن است که ما به مشکل واقفیم و راهکار عبور از آن را هم میدانیم. اما با این وجود هنوز هیچ اقدام عملی منسجمی در این حوزه مشاهده نمیشود. این مساله بیتوجهی دولت به بحران کمبود آب را میرساند. حضور نیافتن مقامات مسوول دولتی در همایش بهرهوری هم نشانگر همین موضوع است: مسوولان اهمیتی برای افزایش بهرهوری منابع آبی و در نتیجه عبور از بحران آب قایل نیستند.
البته شریعتمدار میگوید که دولت بودجه زیادی برای مقابله با این بحران مصوب کرده، اما اعتراف میکند که تنها اختصاص پول نمیتواند در این زمینه کارساز باشد بلکه باید، اقدامی عملی، سریع و موثر صورت گیرد. راهکار چیست؟ مشاور وزیر کشاورزی استفاده از فناوریهای نوین را چاره افزایش بهرهوری صنعت کشاورزی و در نتیجه نجات کشور از بحران بیآبی میداند. هرچند معتقد است که عوامل اجتماعی و اخلاقی هم میتوانند تاثیر بسزایی در افزایش بهرهوری داشته باشند.
بحران آب مسالهیی جدی است. در سالهای اخیر ایران با تمام نشانههای این بحران مواجه بوده است. کاهش سطح آبهای زیرزمینی، پایینآمدن کیفیت آب، رسیدن حجم روانآبها به کمتر از 50درصد حد استاندارد و کمشدن ذخیرههای سدها ازجمله این نشانههاست. اما این شرایط در مواجهه با امنیت غذایی است که بحران میشود. عوامل زیادی این بحران را باعث شده است، از کمبود بهرهوری در صنعت کشاورزی به عنوان آببرترین صنعت کشور گرفته تا هدررفت غذا و در نتیجه منابعی که در تهیه آن به کار رفته است. عبور از این بحران، اقداماتی سریع، در حوزههای گوناگون را میطلبد. دولت باید سیاست جدیدی در پیش بگیرد، البته اگر برای نجات ایران از خشکسالی دیر نشده باشد.